Ngôi nhà dài của người Ê Đê

Ngôi nhà dài của dân tộc Ê Đê được xây dựng theo kiểu nhà sàn thấp, chiều dài từ 15m đến hơn 100m. Khác với các dân tộc khác ở Tây Nguyên, ngôi nhà chung của buôn là một ngôi nhà dài truyền thống nhưng lớn và hoành tráng hơn.

Đặc trưng

Điểm đặc biệt của nhà dài Ê Đê là thường rất dài, vì là nơi cư ngụ chung của cả dòng họ. Mỗi khi có thành viên nữ lập gia đình, nhà được nối dài thêm. Do đó, có câu chuyện về ngôi nhà dài như tiếng chiêng ngân, vì đứng ở đầu nhà đánh chiêng thì cuối nhà chỉ nghe nhỏ, ra khỏi làng thì mất hẳn.

Nhà dài truyền thống thường được làm từ gỗ, tre, nứa và mái lợp bằng tranh. Nhà có kết cấu cột kèo gỗ chắc chắn, bền bỉ qua năm tháng. Các đà ngang và đòn dông đều được đẽo bằng tay từ những cây gỗ dài cả chục mét. Mỗi khi nhà có thành viên nữ lập gia đình, nhà được nối dài thêm, do người Ê Đê theo chế độ mẫu hệ, con trai khi lấy vợ sẽ về ở nhà vợ và không có quyền hành gì.

Nhà được dựng bằng phên nứa và mái lợp tranh dày trên 20cm, chỉ làm một lần và sử dụng vĩnh viễn. Đỉnh mái cách sàn nhà khoảng 4-5m. Gầm sàn cao hơn 1m, trước đây là nơi nuôi nhốt gia súc, nhưng hiện nay đã bớt đi. Khi xây nhà mới, người Ê Đê kiêng dùng lại gỗ nhà cũ, thường đốt bỏ, tuy nhiên, ngày nay chỉ còn tồn tại ở những nơi gần rừng còn nhiều gỗ.

Những nét đặc trưng của nhà Ê Đê là: hình thức cầu thang, cột sàn và cách bố trí không gian sống. Đặc biệt là hai phần: nửa đầu nhà gọi là Gah, nơi tiếp khách, sinh hoạt chung, có bếp chủ, ghế khách, ghế dài (Kpan) đẽo từ cây gỗ dài đến 20m. Nửa còn lại gọi là Ôk, gồm bếp nấu ăn chung và chỗ ở của các đôi vợ chồng, chia đôi theo chiều dọc, bên trái là 'trên' với nhiều gian nhỏ, bên phải là hành lang và cuối nhà là bếp lửa.

Người Ê Đê có thói quen khi ngủ đầu quay về hướng Đông, chân hướng Tây, do đó nhà dài thường theo trục Bắc Nam. Chỗ ngủ được ngăn đơn giản bằng các tấm tre, với ngăn đầu tiên dành cho vợ chồng chủ nhà, kế đến là ngăn của các con gái chưa chồng, rồi đến các ngăn của các cặp vợ chồng con gái đã lấy chồng, và cuối cùng là ngăn dành cho khách.

Mỗi đầu nhà dài có một sân sàn. Sân sàn phía cửa chính được gọi là sân khách. Để vào nhà phải qua sân sàn này. Nhà càng giàu có, sân khách càng rộng rãi và khang trang.

Cầu thang nhà của người Ê Đê luôn được đẽo thủ công và thường trang trí bằng hình hai nhũ hoa, thể hiện tín ngưỡng phồn thực của người Ê Đê, và hình trăng khuyết.

Các cột và kèo thường được đẽo gọt, trang trí bằng hình các con vật như voi, ba ba, kì đà... Tương tự như cầu thang, các vật trang trí này luôn được đẽo bằng tay với rìu truyền thống.

Tình trạng hiện nay

Hiện nay, cuộc sống hiện đại đã phần nào ảnh hưởng đến phong tục, tập quán và bản sắc của người dân tộc thiểu số. Nguyên liệu gỗ cũng không còn dễ kiếm như trước, do đó, dù các ngôi nhà dài vẫn phổ biến trong các buôn làng, nhưng những ngôi nhà thực sự dài (trên 30m) ngày càng ít thấy.

Tiềm năng phát triển du lịch

Nhà dài, với bếp lửa trên sàn; các bộ bàn, ghế đẽo từ cây cổ thụ nguyên vẹn và những giá trị truyền thống được gìn giữ cẩn thận, vẫn là một sản phẩm du lịch rất thu hút ở Đắk Lắk.

Tại Khu Du lịch thác Bảy Nhánh ở Bản Đôn, Đắk Lắk, có một ngôi nhà dài hơn 100m được phục dựng quy mô và tôn trọng nét truyền thống, hiện được xem là ngôi nhà dài nhất Đắk Lắk và cả nước.

Nguyễn Bá Đang, Nguyễn Vũ Phương, Tạ Hoàng Văn (2007), 'Nhà ở dân gian nông thôn Việt Nam,' Vietnamese Studies, tr. 5-34, Số 2 (164).