Ngôn ngữ tại châu Phi

Tại châu Phi, có từ 1.250 đến 2.100 ngôn ngữ bản địa, và một số nguồn thậm chí cho biết số lượng có thể lên tới 3.000, thuộc nhiều ngữ hệ khác nhau:

• Ngữ hệ Phi-Á phân bố rộng khắp Trung Đông, Bắc Phi, Sừng châu Phi và một số khu vực Sahel
• Ngữ hệ Nin-Sahara chủ yếu tập trung ở Sudan và Tchad
• Ngữ hệ Niger-Congo (bao gồm cả Bantu và phi-Bantu) trải dài trên Tây, Trung, Đông Nam và Nam Phi
• Ngữ hệ Nam Đảo chỉ xuất hiện ở Madagascar.
• Ngữ hệ Ấn-Âu hiện diện ở cực nam của lục địa (Afrikaans), và tại các khu vực Ceuta và Melilla (tiếng Tây Ban Nha) ở phía bắc.

Châu Phi còn có nhiều ngữ hệ nhỏ và ngôn ngữ độc lập, cùng với nhiều ngôn ngữ chưa được phân loại. Đặc biệt, châu Phi rất phong phú về ngôn ngữ ký hiệu, nhiều trong số đó là các hệ thống ký hiệu độc lập.

Khoảng một trăm ngôn ngữ được sử dụng phổ biến trong giao tiếp. Tiếng Ả Rập, Somali, Berber, Amhara, Oromo, Swahili, Hausa, Manding, Fulani và Yoruba là các ngôn ngữ có hàng chục triệu người sử dụng. Nếu gom nhóm hàng trăm ngôn ngữ tương tự, chỉ có mười hai ngôn ngữ được sử dụng bởi 75% dân số châu Phi và mười lăm ngôn ngữ được nói bởi 85%, dù là ngôn ngữ chính hay phụ.

Sự phong phú về ngôn ngữ của các quốc gia châu Phi (chỉ riêng Nigeria đã có hơn 500 ngôn ngữ) đã biến chính sách ngôn ngữ thành một vấn đề quan trọng trong thời kỳ hậu thuộc địa. Gần đây, các quốc gia châu Phi ngày càng coi trọng ngôn ngữ của mình. Chính sách ngôn ngữ hiện tại chủ yếu hướng đến việc duy trì sự đa ngôn ngữ. Năm 2006 được Liên minh châu Phi (AU) công nhận là 'Năm Ngôn ngữ châu Phi'. Tuy dù nhiều ngôn ngữ vừa và nhỏ đã có mặt trên phương tiện truyền thông và trong giáo dục, và một số ngôn ngữ lớn được công nhận là ngôn ngữ quốc gia, nhưng chỉ một số ít trở thành ngôn ngữ chính thức cấp quốc gia.

Các nhóm ngôn ngữ

Hầu hết các ngôn ngữ ở châu Phi thuộc ba ngữ hệ chính: Phi-Á, Nin-Sahara và Niger-Congo. Một số ngôn ngữ thuộc nhóm Ubangia (thỉnh thoảng được xếp vào Niger-Congo) và Khoisan, hoặc Ấn-Âu và Nam Đảo (cả hai đều có nguồn gốc từ ngoài châu Phi). Ngoài ra, còn có nhiều ngôn ngữ chưa được phân loại và các hệ thống ngôn ngữ ký hiệu.

Ngữ hệ Phi-Á

Nhóm ngôn ngữ Phi-Á phổ biến ở Bắc Phi, Sừng châu Phi, Trung Đông và một phần Sahel, với khoảng 375 ngôn ngữ và hơn 350 triệu người sử dụng. Các phân nhánh chính bao gồm ngôn ngữ Berber, Semit, Tchad và Cush. Nguồn gốc của hệ Phi-Á vẫn chưa được xác định rõ ràng, nhưng nhánh Semit, gồm tiếng Ả Rập, Amhara, Hebrew và một số ngôn ngữ khác, có thể đã phát triển từ bán đảo Ả Rập. Semit là nhánh duy nhất của Phi-Á hiện diện ngoài châu Phi.

Những ngôn ngữ Phi-Á phổ biến nhất bao gồm tiếng Ả Rập (Semit), Somali (Cush), Berber (Berber), Hausa (Chadic), Amhara (Semit), và Oromo (Cush). Trong các hệ ngôn ngữ thế giới, Phi-Á có lịch sử chữ viết lâu đời nhất, với tiếng Akkad ở Lưỡng Hà và tiếng Ai Cập cổ đại.

Ngữ hệ Nin-Sahara

Ngữ hệ Nin-Sahara là một nhóm ngôn ngữ đa dạng và gây tranh cãi, bao gồm hơn một trăm ngôn ngữ phân bố từ thung lũng Nil đến bắc Tanzania, Nigeria và Cộng hòa Dân chủ Congo, với nhóm ngôn ngữ Songhay dọc sông Niger. Mối quan hệ giữa các ngôn ngữ trong nhóm chưa được xác nhận rõ ràng. Các ngôn ngữ này có một số đặc điểm chung, nhưng các nhánh con có thể đã trải qua nhiều biến đổi kể từ khi tách ra từ tổ tiên chung. Việc nhóm Songhay có thuộc về ngữ hệ này cũng còn đang gây tranh cãi.

Một số ngôn ngữ phổ biến trong hệ này bao gồm Kanuri, Fur, Nobiin, và Luo, Dinka, Maasai (thuộc nhóm Nin). Các ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Nin-Sahara có thanh điệu.

Ngữ hệ Niger–Congo

Ngữ hệ Niger–Congo là hệ ngôn ngữ lớn nhất tại châu Phi và có thể là lớn nhất thế giới về số lượng ngôn ngữ. Điểm nổi bật của nó là hệ thống lớp danh từ (noun class) phức tạp với các quy tắc ngữ pháp chi tiết. Nhiều ngôn ngữ trong hệ này có thanh điệu, như tiếng Yoruba, Igbo, Ashanti và Ewe. Một nhánh lớn của Niger–Congo là họ Bantu.

Các nhóm ngôn ngữ khác

Nhiều ngôn ngữ tại châu Phi có nguồn gốc từ bên ngoài lục địa này. Ví dụ, tiếng Malagasy, ngôn ngữ chính của Madagascar, thuộc ngữ hệ Nam Đảo.

Afrikaans, cùng với phần lớn các ngôn ngữ creole ở châu Phi, thuộc ngữ hệ Ấn-Âu. Đây là ngôn ngữ Ấn-Âu duy nhất phát triển tại châu Phi, nên có thể coi là ngôn ngữ châu Phi. Afrikaans được sử dụng rộng rãi ở Nam Phi, và là ngôn ngữ chính ở Namibia. Tại Botswana và Zimbabwe, nó được coi là ngôn ngữ thiểu số với khoảng mười nghìn người nói. Trên toàn thế giới, có khoảng 15 đến 20 triệu người nói tiếng Afrikaans.

• Mande: Khoảng 70 ngôn ngữ, bao gồm nhiều ngôn ngữ lớn ở Mali và Guinea. Mặc dù có thể là một nhánh của Niger–Congo, nhưng còn tranh cãi về vấn đề này.
• Ubangi: Khoảng 70 ngôn ngữ, chủ yếu ở Cộng hòa Trung Phi, có thể thuộc Niger–Congo.
• Khoe: Khoảng 10 ngôn ngữ, được nói ở Namibia và Botswana.
• Sandawe: Ngôn ngữ ở Tanzania, có thể liên quan đến Khoe.
• Kx'a: Hai ngôn ngữ tại Nam Phi.
• Tuu (hay Taa-Ui): Hai ngôn ngữ.
• Hadza: Ngôn ngữ độc lập ở Tanzania.
• Bangi-me: Ngôn ngữ độc lập ở Mali.
• Jalaa: Ngôn ngữ độc lập ở Nigeria.
• Laal: Ngôn ngữ độc lập ở Tchad.

Khoisan là thuật ngữ dùng để chỉ khoảng 30 ngôn ngữ nói bởi 300.000–400.000 người. Có năm nhánh ngôn ngữ Khoisan, mặc dù chưa có bằng chứng rõ ràng về sự liên quan giữa chúng: Khoe, Tuu, Kx'a, cùng với Sandawe và Hadza, hai ngôn ngữ độc lập. Điểm đặc trưng của Khoisan là sự xuất hiện của phụ âm click (giống như tiếng búng lưỡi), điều này cũng hiện diện trong một số ngôn ngữ Bantu lân cận như Xhosa và Zulu, nhưng chúng đã tiếp thu từ Khoisan. Khoisan cũng là một ngữ hệ thanh điệu.

Châu Phi có một số lượng đáng kể ngôn ngữ chưa được phân loại. Nhiều ngôn ngữ trong số này vẫn chưa được phân loại do thiếu tài liệu, trong khi một số ngôn ngữ đã được biết đến nhưng chưa có phân loại cụ thể bao gồm:

• Ngôn ngữ có thể thuộc hệ Á-Phi: Ongota, Gomba
• Ngôn ngữ có thể thuộc hệ Nin-Sahara: Shabo
• Ngôn ngữ có thể thuộc hệ Niger–Congo: Jalaa, Mbre, Bayot
• Ngôn ngữ có thể thuộc Khoe: Kwadi
• Ngôn ngữ không rõ phân loại: Laal, Mpre

Trong số các ngôn ngữ chưa phân loại, Jalaa có vẻ là ngôn ngữ độc lập nhất.

Thông tin về số lượng người nói các ngôn ngữ (bản địa và phi bản địa)

Chú giải