Nguyên tắc sử dụng dấu thanh trong chữ Quốc ngữ

Việc sử dụng dấu thanh trong chữ Quốc ngữ dựa trên một số quy tắc cụ thể. Hiện có ít nhất hai quan điểm khác nhau về việc đặt dấu thanh, với mỗi quan điểm có sự ủng hộ từ các nhà ngôn ngữ học khác nhau.

Các phương pháp đặt dấu thanh truyền thống và hiện đại

Hiện tại, có hai phương pháp đặt dấu thanh thường được phân loại thành 'truyền thống' và 'hiện đại'. Trong thực tế, như trong các phần mềm gõ tiếng Việt, cả hai phương pháp vẫn còn được sử dụng. Ví dụ, từ 'hòa' có thể viết theo cách 'hoà' với phương pháp 'truyền thống'. Bảng dưới đây trình bày sự khác biệt giữa hai phương pháp này.

Phương pháp truyền thống

Nguyên tắc của phương pháp truyền thống thường dựa vào cảm nhận hình thức, giữ dấu thanh ở giữa hoặc gần giữa của mỗi từ để tạo sự cân đối.

1. Khi chỉ có một nguyên âm, dấu sẽ đặt trên nguyên âm đó: á, tã, nhà, nhãn, gánh, ngáng
2. Với tổ hợp hai nguyên âm (nguyên âm đôi), dấu sẽ đặt trên nguyên âm đầu. Với tổ hợp ba nguyên âm (nguyên âm ba) hoặc hai nguyên âm cộng với phụ âm cuối, dấu sẽ chuyển đến nguyên âm thứ hai. Ví dụ:
   • 'òa' hay 'tòa' thì dấu huyền nằm trên chữ 'o'. Nhưng với 'toàn' thì dấu chuyển sang 'a'.
   • 'ủy' hay 'thủy' thì dấu hỏi nằm trên 'u'. Nhưng với 'khuỷu' thì dấu chuyển sang 'y'.
3. Trường hợp đặc biệt là chữ 'ê' và 'ơ' luôn được ưu tiên. Ví dụ:
   • 'thuở' sẽ có dấu hỏi ở 'u' nhưng do có 'ơ' nên dấu chuyển sang 'ơ'.
   • 'chuyện' sẽ có dấu nặng ở 'y' nhưng vì có 'ê' nên dấu chuyển sang 'ê'.

Phương pháp truyền thống dựa trên các từ điển trước năm 1950, vì vậy 'gi' và 'qu' được coi là các ký tự riêng biệt. Ví dụ, 'già' và 'quạ' không phải là nguyên âm đôi 'ia' hay 'ua' mà là 'gi' + 'à'; và 'qu' + 'ạ'. Nếu viết nguyên âm đôi 'ia' với phụ âm 'gi' thì sẽ thành 'giặt gỵa' và đọc là dịa [zḭʔə˨˩]).

Phương pháp hiện đại

Nguyên tắc của phương pháp 'hiện đại' dựa trên lý thuyết ngữ âm học để phù hợp hơn với âm thanh của chữ viết. Quy tắc này được mô tả như sau:

1. Đối với các âm tiết không tròn môi (âm đệm /ʔ/, còn gọi là âm zero) có âm chính là nguyên âm đơn, dấu thanh điệu sẽ được đặt trên chữ cái biểu diễn âm chính. Ví dụ: á, tã, nhà, nhãn, gánh, ngáng...
2. Đối với các âm tiết có tròn môi (âm đệm /w/, biểu diễn bằng 'o, u') với âm chính là nguyên âm đơn, dấu thanh điệu cũng sẽ được đặt trên chữ cái biểu diễn âm chính. Ví dụ: hoà, hoè, quỳ, quà, quờ, thuỷ, nguỵ, hoàn, quét, quát, quỵt, suýt...
3. Đối với âm tiết có âm chính là nguyên âm đôi:
   • Nếu âm tiết không khép (nguyên âm viết là: iê, yê, uô, ươ; âm cuối viết bằng: p, t, c,
     ch, m, n, ng, nh, o, u, i) thì dấu thanh được đặt trên chữ cái thứ hai trong tổ hợp hai chữ cái biểu diễn âm chính. Ví dụ: yếu, uốn, ườn, tiến, chuyến, muốn, mượn, thiện, thuộm, người, viếng, muống, cường...
   • Nếu âm tiết khép (nguyên âm viết là: ia, ya, ua, ưa) thì dấu thanh được đặt trên chữ cái thứ nhất trong tổ hợp hai chữ cái biểu diễn âm chính. Ví dụ: ỉa, tủa, cứa, thùa, khứa...
4. Phân biệt việc đặt dấu thanh trong tổ hợp 'ua' và 'ia':
   • Với 'ia', vị trí dấu thanh phụ thuộc vào sự có mặt hay vắng mặt của chữ 'g' ở đầu âm tiết. Có 'g' thì đặt dấu trên 'a' (già, giá, giả...), không có 'g' thì đặt dấu trên 'i' (bịa, chìa, tía...). Trường hợp đặc biệt: 'gịa' (có trong từ 'giặt gịa' và đọc là zịa [ʐie6]).
   • Với 'ua', vị trí dấu thanh phụ thuộc vào sự có mặt hay vắng mặt của chữ 'q'. Có 'q' thì đặt dấu trên 'a' (quán, quà, quạ...), không có 'q' thì đặt dấu trên 'u' (túa, múa, chùa...). Hoặc, để đơn giản hóa cho các bộ gõ, có thể coi 'qu' như là một tổ hợp phụ âm đầu tương tự như gi, nh, ng, ph, th... Khi đó, quán, quà, quạ... sẽ được coi là âm tiết với âm đệm /zero/.

Những người ủng hộ phương pháp bỏ dấu kiểu 'mới' cho rằng do oa, oe, uy được ký âm bằng ký hiệu ngữ âm quốc tế là /wa/, /wɛ/, /wi/ nên dấu thanh cần đặt trên chữ a, e và i.

Theo phương pháp bỏ dấu kiểu 'mới', vị trí của dấu thanh không thay đổi dù từ có biến đổi như thế nào.

Ngược lại, những người ủng hộ phương pháp bỏ dấu kiểu 'cũ' cho rằng lý luận trên thiếu cơ sở vì ký hiệu ngữ âm quốc tế chỉ để biểu thị cách phát âm chứ không phải cách viết. Do đó, không thể dùng IPA để quyết định phương pháp bỏ dấu kiểu 'mới' là chính xác hơn. Ký hiệu ngữ âm quốc tế chỉ được phát triển vào cuối thế kỉ 19, trong khi chữ Quốc Ngữ đã được phát triển và thay đổi từ thế kỉ 17. Vì vậy, việc sử dụng IPA để quyết định cách bỏ dấu là không hợp lý. Những người này còn cho rằng dù IPA là phương pháp phổ biến nhất để biểu thị cách phát âm, nó không phải là phương pháp duy nhất hoặc chính xác nhất để quyết định cách bỏ dấu tiếng Việt.

Theo quan điểm ngôn ngữ là do con người tạo ra và luôn thay đổi theo nhu cầu, những người ủng hộ phương pháp bỏ dấu kiểu 'cũ' chỉ trích rằng phương pháp kiểu 'mới' làm phức tạp hóa tiếng Việt, gây khó khăn không cần thiết trong giảng dạy học sinh tiểu học cũng như trong phát triển thuật toán xử lý tiếng Việt. Họ cho rằng thêm một quy tắc như vậy không mang lại lợi ích cho tiếng Việt và chữ Quốc Ngữ, vì từ thế kỉ 17 đến nay, chữ Quốc Ngữ đã trải qua nhiều thay đổi, bổ sung và loại bỏ.

Ứng dụng

Tính đến năm 2022, các sách giáo khoa tại Việt Nam sử dụng kiểu dấu thanh mới (hoá học thay vì hóa học).

Ghi chú

Tài liệu tham khảo

• 'Quy tắc sử dụng dấu thanh trong tiếng Việt Lưu trữ 2005-05-21 tại Wayback Machine'', Vũ Xuân Lương, Trung tâm Từ điển Học
• 'Một số nhận xét về việc ghi dấu thanh trong văn bản tiếng Việt', Trần Thị Thìn
• 'Trích từ Một số vấn đề từ điển học', Hoàng Phê - Nguyễn Ngọc Trâm
• 'Vấn đề đánh dấu thanh trong tiếng Việt', Vũ Dũng.
• 'Phản hồi về bài 'Vấn đề đánh dấu thanh trong tiếng Việt' của Vũ Dũng', Cao Xuân Hạo.
• 'Bảng quy tắc đơn giản để dạy trẻ em về dấu thanh trong tiếng Việt', Johannjs