Nguyễn Văn Siêu

Nguyễn Văn Siêu (chữ Hán: 阮文超, 1799 - 1872), tên khai sinh là Định, sau đổi thành Siêu, còn được biết đến với danh xưng Án Sát Siêu, tên tự là Tốn Ban, hiệu là Phương Đình, là một nhà thơ và nhà nghiên cứu văn hóa nổi bật của Việt Nam vào thế kỷ 19. Ông thường được gọi là Nguyễn Siêu, tên trùng với một vị sứ tướng trong thời kỳ loạn 12 sứ quân.

Cuộc đời và sự nghiệp

Ông sinh vào năm Kỷ Mùi (1799) tại làng Kim Lũ, huyện Thanh Trì (hiện nay là phường Đại Kim, quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội).

Từ nhỏ đã nổi tiếng thông minh, khi trưởng thành, ông theo học với Tiến sĩ Phạm Quý Thích và kết giao với nhà thơ Cao Bá Quát, mặc dù Cao Bá Quát nhỏ hơn ông 10 tuổi. Ở tuổi 26, ông đỗ Á nguyên trong kỳ thi Hương (cử nhân thứ hai), nhưng phải hơn 10 năm sau, vào năm 1838, ông mới đạt được danh hiệu Phó bảng dưới triều vua Minh Mạng.

Theo sách Đại Nam chính biên liệt truyện (gọi tắt là 'Chính biên'), lý do cho sự chậm trễ này là vì ông 'đọc sách chủ yếu để rèn luyện cổ văn, không chuyên tâm vào thi cử, (nên) đến khi đỗ Hương tiến (cử nhân), thường từ chối không tham gia tuyển cử nữa, chỉ ở nhà dưỡng chí, phải mất hơn 10 năm, sau đó mới đỗ Tiến sĩ Ất khoa (tức Phó bảng)'. Cùng đỗ Phó bảng với ông có các học giả như Phạm Văn Nghị, Nguyễn Cửu Trường, Doãn Khuê, Đinh Nhật Thận...

Ngay trong năm 1838, ông được bổ nhiệm làm Hàn lâm viện Kiểm thảo. Năm 1839, ông giữ chức Chủ sự ở bộ Lễ. Đến năm 1840, ông được thăng chức Viên ngoại lang. Cuối năm đó, vua Minh Mạng qua đời và vua Thiệu Trị lên ngôi. Nhận thấy tài năng của Nguyễn Văn Siêu, vua Thiệu Trị ngay sau khi lên ngôi đã bổ nhiệm ông làm Thừa chỉ trong Nội các. Không lâu sau, ông còn kiêm nhiệm chức Thị giảng, phụ trách giảng dạy cho các Hoàng tử, trong đó có Nguyễn Phúc Hồng Bảo và Nguyễn Phúc Hồng Nhậm...

Vào tháng 8 âm lịch năm 1841, ông được giao nhiệm vụ làm Phân khảo tại trường Hương Thừa Thiên. Sau khi phát hiện ra việc sửa chữa bài của Cao Bá Quát, Nguyễn Văn Siêu bị kết án nặng, nhưng sau đó vua đã xem xét lại và ông chỉ bị cách chức.

Năm 1847, Nguyễn Phúc Hồng Nhậm lên ngôi (tức vua Tự Đức). Hai năm sau, vào năm 1849, Nguyễn Văn Siêu được cử làm Phó sứ trong phái đoàn đi sứ sang Yên Kinh (hiện nay là Bắc Kinh, Trung Quốc). Khi đi, vua Tự Đức dặn dò: 'Khanh học vấn uyên bác, chuyến đi sứ này hãy quan sát núi sông, phong tục, ghi chép cẩn thận, khi trở về sẽ tiến lãm'; vì vậy khi về vào năm 1850, ông đã dâng lên quyển 'Vạn lý tập dịch trình tấu thảo'.

Khi trở về nước vào năm 1850, ông được thăng chức làm Học sĩ tại viện Tập hiền. Năm 1851, ông được bổ nhiệm làm Án sát Hà Tĩnh và sau đó là Án sát Hưng Yên.

Lúc đó, có nhiều ý kiến về việc phá bỏ đê điều, ông đã dâng sớ trình bày rằng việc này không thuận lợi và đưa ra bằng chứng cụ thể. Sau khi bị bệnh, ông phải xin chuyển công tác và cuối cùng trở về làng. Một thời gian sau, ông được phục chức Hàn lâm viện Thị độc, nhưng vì đã lớn tuổi, ông xin nghỉ hưu vào năm 1854.

Từ đó cho đến khi qua đời vào năm 1872, hưởng thọ 73 tuổi, Nguyễn Văn Siêu sống gần 20 năm tại Hà Nội, dành thời gian cho việc dạy học và soạn sách. Đặc biệt, ông đã xây dựng nhà thờ họ ở làng Kim Lũ và tu sửa đền Ngọc Sơn, xây cầu Thê Húc, Tháp Bút và Đài Nghiên tại Hồ Gươm vào năm 1865.

Các tác phẩm

Tất cả các tác phẩm của Nguyễn Văn Siêu đều được viết bằng chữ Hán và đã được khắc in.

Về sáng tác, bao gồm:

Phương Đình văn loại (Phân loại văn học của Phương Đình)

• Phương Đình thi loại (Phân loại thơ Phương Đình)
• Phương Đình thi văn tập (Tập hợp thơ và văn của Phương Đình)
• Phương Đình tùy bút lục (Sao lục các bài tùy bút của Phương Đình)
• Phương Đình dư địa chí (Ghi chép về địa lý của Phương Đình)

Ngoài ra, ông còn nghiên cứu và chú giải các sách cổ để phục vụ việc giảng dạy, bao gồm:

• Chư kinh khảo ước (Tóm tắt các kinh điển)
• Chư sử khảo thích (Khảo cứu và giải thích các bộ sử)
• Tứ thư bị giảng (Giải thích toàn bộ về tứ thư)...
• Ông còn là tác giả của bộ sử: Đại Việt địa dư toàn biên, do chính ông và Bùi Quỹ cùng biên soạn

Ghi nhận công lao

Theo sử sách nhà Nguyễn, trong Đại Nam chính biên liệt truyện có viết về Nguyễn Văn Siêu:

Nguyễn Văn Siêu đã ở Hàn Các lâu năm, vì vậy các văn điển của triều đình phần lớn do ông biên soạn. Về văn học, ông được vua và đương thời kính trọng. Về tuổi già, ông rút lui, dành thời gian dạy dỗ thế hệ sau, đồng thời giảng giải sách một cách rõ ràng và chính xác....

Về sự nghiệp văn học, vào thời điểm đó, Nguyễn Văn Siêu cùng với Cao Bá Quát được coi là những danh sĩ nổi bật (như câu: 'Văn như Siêu, Quát vô tiền Hán'). Ngoài các tác phẩm nghiên cứu nghiêm túc và những phát hiện quý giá, Nguyễn Văn Siêu còn là một nhà thơ tài ba. Những bài thơ nổi bật của ông thường phản ánh đời sống nghèo khó, cực khổ, và tình hình xã hội bất ổn của nhân dân thời bấy giờ (như bài 'Tự Bắc Ninh phó Hải Dương vịnh hoài'; 'Nhân tự Bắc Ninh lai, ngôn Bắc Ninh sự, cảm tác'); cũng như lòng tự hào về đất nước và dân tộc (như bài 'Chương Dương độ'). Ông còn viết nhiều bài thơ miêu tả cảnh thiên nhiên và tình cảm, đặc biệt là về Hà Nội, và làm thơ gửi tặng bạn bè, trong đó có Cao Bá Quát...

Tóm lại, Nguyễn Văn Siêu là một trí thức thanh cao, có đạo đức mẫu mực, uyên bác về học vấn, là một nhà giáo đáng kính, một nhà nghiên cứu tận tâm, và một nghệ sĩ với tâm hồn nhạy cảm, đáng trân trọng. Ông hoàn toàn xứng đáng có một vị trí quan trọng trong nền văn học và văn hóa Việt Nam thế kỷ 19.

Để ghi nhận công lao, tên của Nguyễn Văn Siêu đã được đặt cho các con phố và trường học ở nhiều địa phương trên cả nước Việt Nam.

• Phương Đình dư địa chí

Sách tham khảo

• Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam chính biên liệt truyện (truyện 'Nguyễn Văn Siêu'). Nhà xuất bản Văn học, 2004.
• Nguyễn Lộc, mục từ 'Nguyễn Văn Siêu' trong Từ điển văn học (bộ mới). Nhà xuất bản Thế giới, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng - Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, mục từ: 'Nguyễn Văn Siêu'. Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1992.
• Nguyễn Vinh Phúc, bài viết về 'Nguyễn Văn Siêu' in trong Danh nhân Hà Nội do Vũ Khiêu (Chủ biên). Nhà xuất bản Hà Nội, 2004.

Chú thích và giải thích