Nhà Minh Mạng

Hoàng đế Minh Mạng, tên thật là Minh Mệnh (明命, 25 tháng 5 năm 1791 - 20 tháng 1 năm 1841), là con trai thứ tư của Gia Long và là vị vua thứ hai của triều Nguyễn. Ông cai trị từ ngày 14 tháng 2 năm 1820 cho đến khi qua đời, hưởng thọ 51 tuổi.

Theo ghi chép trong sử sách và phả hệ dòng họ Nguyễn, vua Minh Mạng có nhiều vợ, trong đó có 43 người từng sinh con; tổng số con của ông là 142, bao gồm 78 hoàng tử và 64 hoàng nữ.

Vợ và con cái

Trong cuộc sống cá nhân, sự cường tráng của ông khiến nhiều người phải kinh ngạc. Có một loại thuốc bổ dương mang tên Minh Mạng thang, được quan Thái y chế ra dựa trên sức khỏe và thói quen của ông.

Nhà vua không phong hoàng hậu, chỉ phong đến tước phi. Tá Thiên Nhân hoàng hậu (tước vị được phong sau khi bà qua đời), tên thật là Hồ Thị Hoa, sinh năm 1791 và qua đời năm 1807, chỉ 13 ngày sau khi sinh ra Hoàng tử Nguyễn Phúc Miên Tông (sau này là vua Thiệu Trị). Mộ của bà được gọi là Hiếu Đông Lăng, nằm phía tả lăng của Thiệu Trị, tại làng Cư Chánh, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên. Hai vương phi được vua yêu quý nhất là Hiền phi Ngô Thị Chính, con gái của Chưởng cơ Ngô Văn Sở, và Lệ tần Nguyễn Thị Thúy Trúc, con của Vệ úy Nguyễn Gia Quý. Hiền phi Ngô Thị Chính sinh được 4 hoàng tử và 2 công chúa; Lệ tần Nguyễn Thị Thúy Trúc sinh được 7 hoàng tử và 3 công chúa. Hai bà này thường xuyên tranh chấp với nhau. Ngô Thị Chính thường tạo ra những rắc rối với các phi tần khác nhờ sự yêu quý của vua, khiến Minh Mạng đôi khi gặp khó khăn. Có truyền thuyết rằng Hiền phi thường nói với những người thân cận rằng dù vua có yêu thương bà đến đâu, khi bà chết cũng sẽ ra đi tay trắng. Vua biết điều đó nên khi bà qua đời, đã đến bên bà và đặt vào tay bà 2 nén vàng, để không ra đi tay trắng. Điều này mâu thuẫn với gia phả họ Nguyễn Phước, ghi rằng Hiền phi qua đời vào năm 1843, sau vua Minh Mạng 2 năm.

Khi vua nghỉ ngơi, có 5 người hầu phục vụ: một người chuẩn bị thuốc, một người làm trầu, một người xoa bóp, một người hát ru, và một người luôn sẵn sàng để khi vua dậy có thể thực hiện lệnh. Mỗi đêm, vua thường triệu 5 người này đến hầu, mỗi canh một người.

Sách Minh Mạng chính yếu ghi chép: Vào năm Minh Mạng thứ 6 (1826), vào mùa xuân, tháng giêng, trong Kinh Kỳ ít mưa, nhà vua cảm thấy lo lắng và đã chỉ dụ cho quan Thượng Bảo Khanh, ông Hoàng Quỳnh rằng:

Đế hệ thi và Phiên hệ thi

Vào năm 1823, vua Minh Mạng đã soạn bài Đế hệ thi và 10 bài Phiên hệ thi để quy định các chữ đệm cho tên gọi của con cháu các thế hệ sau. Bài Đế Hệ Thi gồm 20 chữ, được sử dụng làm chữ lót cho các thế hệ từ vua Minh Mạng trở đi.

Nhà vua còn lập ra 10 bài Phiên hệ thi để phân bổ cho các dòng dõi anh em của mình, bao gồm 10 phòng: Anh Duệ (Thái tử Cảnh), Kiến An, Định Viễn, Diên Khánh, Điện Bàn, Thiệu Hóa, Quảng Oai, Thường Tín, Yên Khánh, và Từ Sơn. Quy định từ đó là khi có người trong hậu cung sinh hoàng tử hay hoàng nữ, sau 100 ngày phải làm lễ bảo kiến (dâng đến ra mắt vua) rồi đặt tên theo Đế hệ. Tên cũ sẽ không được sử dụng nữa. Tên các công tử sẽ theo thứ tự từ các chữ trong bài thơ Phiên hệ, kết hợp với ngũ hành tương sinh (đất sinh ra vàng; vàng sinh ra nước; nước sinh ra cây; cây sinh ra lửa; lửa sinh ra đất) và lấy bộ Thổ làm đầu.

Lời tựa của nhà vua ghi rằng

Nhà Nguyễn của chúng ta bắt nguồn từ Gia Miêu, thuộc huyện Tống Sơn, phủ Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa. Ngành họ này đã có truyền thống lâu dài, với hàng trăm năm làm quan, tích lũy phẩm hạnh, có thể sánh ngang với nhà Chu. Trời đã ban cho số mệnh tốt đẹp, từ Triệu tổ Tĩnh hoàng đế (Nguyễn Kim) xây dựng cơ đồ lớn, nối tiếp Thái Tổ Gia Dụ hoàng đế (Nguyễn Hoàng) và tạo dựng vương triều ở phương Nam. Quốc tính được đặt là Nguyễn Phước, nối tiếp từ chữ Nguyên. Các vua tiếp theo nối tiếp nhau, đến vua Gia Long (Hoàng khảo Thế Tổ Cao hoàng đế), đã dẹp loạn và thống nhất Việt Nam, chính thức xác định Ngọc phả, phân chia dòng dõi thành Nguyễn Phước và Nguyễn Hựu. Các thánh đế thường dùng bộ Thủy cho tên của mình, đến Thế Tông Hiếu Võ hoàng đế thì dùng bộ Nhật. Các tên các vua sau đó chủ yếu dùng bộ Nhật. Trong vòng trăm năm qua, tôn thất gia tăng nhiều, dẫn đến tình trạng trùng lặp trong việc đặt tên. Vua hiện tại mong muốn sửa đổi quy tắc đặt tên để giữ gìn truyền thống lâu dài, tuy nhiên vẫn chưa thực hiện được. Vì vậy, vua tự soạn ra 20 chữ bộ Nhật để các thế hệ kế tiếp có thể lấy một chữ làm tên, tượng trưng cho ngôi vua. Những con cháu và anh em của vua được đặt tên theo các mỹ tự, chia thành các dòng như Anh Duệ, Kiến An, Định Viễn, và các dòng khác. Quy định đặt tên cho các công tử dựa vào ngũ hành tương sinh và bài thơ Đế hệ. Như vậy, hệ thống đặt tên rõ ràng, phân biệt các chi phái, bảo đảm truyền thống gia đình và sự hòa thuận giữa các nhánh.

Minh Mạng kỳ vọng rằng triều đại của mình sẽ kéo dài khoảng 500 năm, tương ứng với 20 đời. Tuy nhiên, thực tế là nhà Nguyễn chỉ tồn tại đến đời thứ 5 (Vĩnh) thì bị lật đổ bởi Cách mạng tháng Tám.

Danh sách các hậu phi đã được ghi nhận

Còn nhiều bà hậu phi khác chưa rõ tên và danh tính.

Con cái của vua

Minh Mạng có tổng cộng 142 người con, trong đó có 78 hoàng tử và 64 công chúa.

• Tôn Thất Bình (1993), Cuộc sống trong cung đình triều Nguyễn, Nhà xuất bản Thuận Hóa
• Hội đồng trị sự Nguyễn Phúc Tộc (1995), Gia phả dòng họ Nguyễn Phúc, Nhà xuất bản Thuận Hóa
• Quốc sử quán triều Nguyễn (2006), Đại Nam thực lục tập 2, Nhà xuất bản Giáo dục, bản điện tử

Ghi chú và tài liệu tham khảo

Chú thích: Các năm được liệt kê trong bảng là thời gian trị vì của từng vị vua