Nhận thức chủ động

Nhận thức chủ động hay nhận thức chính niệm (tiếng Trung: 正念, tiếng Pali: sammā-sati, tiếng Phạn: samyak-smṛti): Nhận thức chủ động là một trong tám phần quan trọng của Bát chánh đạo, là sự tỉnh giác, không quên niệm, biết rõ các pháp một cách trọn vẹn, biết rõ những gì phát sinh ngay trong mỗi giây phút của hiện tại, bây giờ và ở đây. Nhận thức chủ động là sự hiểu biết (tuệ tri) được những gì đang có mặt, đang diễn ra. Trong Phật giáo Nguyên Thủy, nhận thức chủ động là trái tim của thiền tập, là nguồn năng lượng quán chiếu không thể thiếu của một thiền sư; là cột trụ, là cốt lõi trong đạo Phật. Dù tu theo bất kỳ pháp môn nào, điều quan trọng là phải thực hành có nhận thức chủ động. Bốn nền tảng của Nhận thức chủ động là Tứ niệm xứ.

Trước đây, pháp Nhận Thức Chủ Động được cho là chưa được tu tập đúng ở Việt Nam. Vào khoảng năm 1945, Phật giáo Nguyên Thủy được thành lập ở Việt Nam thì pháp Nhận Thức Chủ Động Nguyên Thủy mới được biết đến. Trước đây, Phật tử ở Việt Nam hiểu Nhận Thức Chủ Động theo công thức đơn giản của chư vị thầy tổ Đại Thừa như sau: quán thân bất tịch, quán thọ là khổ, quán tâm là vô thường, quán pháp vô ngã. Theo như vậy thì là thiếu sót ngữ nghĩa trong cách hiểu vì Thân, Thọ, Tâm, Pháp đều là pháp hữu vi và đều là Khổ, Vô Thường, Vô Ngã. Còn tính chất Bất Tịch của Thân chỉ là một thuộc tính của Khổ. Pháp Nhận Thức Chủ Động này đưa đến Tuệ Giác chứng đắc Niết Bàn cho nên cần phải thận trọng tham khảo nguyên văn lời Đức Phật được truyền thừa. Phần sau đây, sẽ dẫn ra lời giảng của Phật chép từ trong Kinh được kết tập. Với nhiều từ ngữ chuyên môn trong Kinh, cần phải thận trọng suy xét, tìm hiểu đúng đắn. Ví dụ như vậy mới có được cái hiểu đúng đắn và tu tập đúng đắn.

Tổng quan

Trong Kinh Tứ Niệm Xứ có đoạn khẳng định tầm quan trọng của Tứ Niệm Xứ: Này các Tỷ kheo, đây là con đường, đưa đến thanh tịch cho chúng sanh, vượt khỏi sầu bi, diệt trừ khổ ưu, thành tựu chánh lý, chứng ngộ Niết Bàn. Ðó là Bốn niệm xứ.. Con đường để đạt Niết Bàn là Nhận Thức Chủ Động trên 4 pháp Thân Thọ Tâm Pháp.

Do đó, theo giáo lý Phật giáo, để đạt được Chánh Niệm chính xác, ta phải tu tập theo pháp Tứ Niệm Xứ như Kinh giảng dạy. Theo một số vị giáo sư Đạo Phật Nguyên Thủy, nếu không tu tập đúng theo Kinh thì không thể đảm bảo chứng đắc vì lời dạy của Phật không được thiếu sót, hiểu lầm. Bốn pháp cần được tu tập theo Chánh Niệm như Phật dạy là: quán thân, quán thọ, quán tâm và quán pháp.

Quán thân

Quán thân là việc quan sát hơi thở, đi lại, nằm ngồi, để nhận thấy rằng thân thể là bất tịnh (không vĩnh cửu), quan sát tức khắc, quan sát tử vong (ở nghĩa trang, trong quá khứ ở Ấn Độ, người chết được bỏ bê ở nghĩa trang). Mục đích là để nhận ra rằng các thành phần như hơi thở, hành vi đi lại, nằm ngồi v.v... đều là khổ hoặc vô thường hoặc là vô ngã.

Quán thọ

Quán thọ là việc quan sát các cảm thọ, các trạng thái cảm xúc phát sinh liên tục để khám phá rằng các cảm giác này cũng là khổ, vô thường, vô ngã.

Quan tâm

Quan tâm là quan sát tâm, những trạng thái thuộc tâm (tâm sở) để thấy, biết chúng cũng là khổ, vô thường, vô ngã.

Quan pháp

Quan pháp là quan sát các pháp trong quá trình chánh niệm, hễ pháp nào phát sanh thì quan pháp đó. Mục đích là chứng đắc Niết Bàn. Đòi hỏi phải qua cơ bản quan Thân, Thọ, Tâm trước để thuần phục, trước khi quan pháp.

• Giác sát

Chú thích

• Kinh Trường Bộ, Kinh Đại Niệm Xứ: https://www.budsas.org/uni/u-kinh-truongbo/truong22.htm
• Giảng giải kinh Đại Niệm Xứ và thiền minh sát tuệ. Thiền sư U Silananda (Tỳ khưu Khánh Hỷ dịch): https://thuvienhoasen.org/a1941/dai-niem-xu

Liên kết ngoài