Nho Quan

Nho Quan (儒關) là một huyện núi nằm ở phía tây bắc tỉnh Ninh Bình, Việt Nam.

Địa lý

Huyện Nho Quan nằm ở phía tây bắc của tỉnh Ninh Bình, cách thành phố Ninh Bình 34 km về phía tây bắc, cách trung tâm thủ đô Hà Nội 127 km, có vị trí địa lý:

• Phía bắc giáp huyện Yên Thủy và huyện Lạc Thủy thuộc tỉnh Hòa Bình
• Phía đông giáp huyện Gia Viễn, huyện Hoa Lư và thành phố Tam Điệp
• Phía tây và phía nam giáp huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Hóa.

Nho Quan có sông Bôi kết nối với sông Hoàng Long và sông Đáy. Ngoài ra còn có sông Lạng, sông Rịa và sông Bến Đang. Huyện có 4 tuyến đường: quốc lộ 12B, quốc lộ 45, quốc lộ 37C, quốc lộ 38B, đại lộ Tràng An và các tỉnh lộ 438, 477, 492 đi qua.

Nho Quan là một huyện có nhiều hồ nước tự nhiên và nhân tạo nhất ở Ninh Bình, các hồ lớn bao gồm:

• Hồ Đập Trời nằm xa khu dân cư, được xây dựng thành trang trại với cây công nghiệp, cây lương thực và khu trại.
• Hồ Đồng Liều ở xã Quỳnh Lưu, gần hồ Đá Lải.
• Hồ Đá Lải tại xã Phú Long, dung tích 2,5 triệu m³ nước. Trên diện tích 400 m² nuôi cá lồng, mỗi năm thu hoạch 15-18 tấn cá thịt.
• Hồ Đồng Chương là hồ nằm giữa đồi thông, đã được phát triển thành khu du lịch nghỉ dưỡng.
• Hồ Thường Sung gần khu du lịch nghỉ dưỡng Cúc Phương Villa.
• Hồ Yên Quang gồm 4 hồ ngăn chặn bởi các con đập.
• Hồ Thác Lá là hồ thiên nhiên dài tại thôn Đầm Bông.
• Hồ Trổ Lưới ở thôn Vệ Đình, xã Thạch Bình.
• Hồ Đầm Đống thuộc xóm Ngọc, xã Thạch Bình.

Trên địa bàn huyện có hai tôn giáo chính là Phật giáo và Thiên Chúa giáo. 18% dân số theo đạo Thiên Chúa.

Hành chính

Huyện Nho Quan có 27 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, bao gồm thị trấn Nho Quan (huyện lỵ) và 26 xã: Cúc Phương, Đồng Phong, Đức Long, Gia Lâm, Gia Sơn, Gia Thủy, Gia Tường, Kỳ Phú, Lạc Vân, Lạng Phong, Phú Long, Phú Lộc, Phú Sơn, Quảng Lạc, Quỳnh Lưu, Sơn Hà, Sơn Lai, Sơn Thành, Thạch Bình, Thanh Lạc, Thượng Hòa, Văn Phong, Văn Phú, Văn Phương, Xích Thổ, Yên Quang.

Lịch sử

Nho Quan là một huyện lịch sử thuộc tỉnh Ninh Bình.

Thời Đinh Tiên Hoàng thuộc phủ Trường Yên.

Thời Trần thuộc trấn Thiên Quan, Thiên Quan bao gồm 3 huyện: Xích Thổ, Đông Lai, Khôi.

Năm 1397, Hồ Quý Ly thay đổi thành trấn Thiên Quan.

Thời Lê thành lập phủ Thiên Quan, bao gồm 3 huyện: Phụng Hóa, Yên Hóa, Lạc Thổ.

Năm Tự Đức thứ 15 (1862), phủ Thiên Quan được đổi tên thành phủ Nho Quan, từ đó có tên gọi Nho Quan.

Năm 1921, ba tổng: Đề Cốc, Mất Một, Xích Thổ thuộc huyện Yên Hoá được sáp nhập vào huyện Gia Viễn.

Sau Cách mạng tháng 8 năm 1945, tổng Vân Trình (huyện Gia Viễn) được điều chỉnh nhập vào huyện Nho Quan.

Sau năm 1945, loại bỏ cấp phủ, gọi chung là huyện. Huyện Nho Quan lúc đó bao gồm 21 xã: Cúc Phương, Đồng Phong, Đức Long, Kỳ Phú, Lạc Vân, Lạng Phong, Phú Lộc, Phú Long, Phú Sơn, Quảng Lạc, Quỳnh Lưu, Sơn Hà, Sơn Lai, Sơn Thành, Thạch Bình, Thanh Lạc, Thượng Hòa, Văn Phong, Văn Phú, Văn Phương, Yên Quang.

Đầu năm 1953, Ủy ban kháng chiến hành chính liên khu 3 sáp nhập 5 xã: Quang Minh, Phú Thịnh, Bảo Lương, Đoàn Kết và Yên Lương thuộc Nho Quan vào huyện Yên Thủy (Hòa Bình) và thành lập thị trấn Nho Quan trên cơ sở tách ra từ xã Lạng Phong.

Từ năm 1975 đến nay

Ngày 27 tháng 12 năm 1975, Quốc hội ban hành Nghị quyết về việc sáp nhập tỉnh Ninh Bình và tỉnh Nam Hà thành tỉnh Hà Nam Ninh, huyện Nho Quan thuộc tỉnh Hà Nam Ninh.

Ngày 27 tháng 4 năm 1977, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định 125-CP về việc hợp nhất huyện Nho Quan với huyện Gia Viễn thành huyện Hoàng Long thuộc tỉnh Hà Nam Ninh.

Ngày 9 tháng 4 năm 1981, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định 151-CP về việc tái lập huyện Gia Viễn tách khỏi huyện Hoàng Long.

Huyện Hoàng Long bao gồm các xã: Sơn Thành, Thanh Lạc, Thượng Hoà, Kỳ Phú, Cúc Phương, Yên Quang, Văn Phương, Văn Phong, Lạng Phong, Đồng Phong, Quỳnh Lưu, Sơn Lai, Sơn Hà, Quảng Lạc, Phú Long, Phú Lộc, Văn Phú, Đức Long, Lạc Vân, Phú Sơn, Thạch Bình, Xích Thổ, Gia Sơn, Gia Thủy, Gia Lâm, Gia Tường và thị trấn Nho Quan. Trụ sở huyện đóng tại thị trấn Nho Quan.

Ngày 26 tháng 12 năm 1991, Quốc hội ban hành Nghị quyết về việc chia tỉnh Hà Nam Ninh thành hai tỉnh Nam Hà và Ninh Bình và huyện Hoàng Long thuộc tỉnh Ninh Bình.

Ngày 23 tháng 11 năm 1993, Chính phủ ban hành Nghị định số 88-CP về việc đổi tên huyện Hoàng Long trở lại thành huyện Nho Quan.

Ngày 6 tháng 11 năm 2008, Chính phủ ban hành Nghị định số 06/NĐ-CP về việc điều chỉnh một phần diện tích và dân số của xã Đồng Phong, Lạng Phong vào quản lý của thị trấn Nho Quan.

Huyện Nho Quan có diện tích tự nhiên là 45.833,07 ha và dân số là 147.936 người, với 27 đơn vị hành chính trực thuộc.

Kinh tế

Hệ thống chợ

Nho Quan có năm chợ xếp loại 2, 3 ở Ninh Bình gồm: Chợ Đế - Xã Gia Tường, Chợ Đồng Phong - Xã Đồng Phong, Chợ Lạc - Xã Xích Thổ, Chợ Lam - Xã Sơn Thành, Chợ Na - Xã Gia Lâm, Chợ Ngã Ba Anh Trỗi - Xã Quỳnh Lưu, Chợ Nho Quan - Thị Trấn Nho Quan, Chợ Rịa - Xã Phú Lộc, Chợ Vĩnh Khương - Xã Quảng Lạc.

Hệ thống cảng sông

Theo Quyết định số: 2179/ QĐ-UBND ngày 17 tháng 9 năm 2007 của UBND tỉnh Ninh Bình V/v phê duyệt Quy hoạch giao thông đường thủy nội địa tỉnh Ninh Bình đến năm 2015 và định hướng phát triển đến năm 2020 thì Nho Quan có các cảng và các bến đò đường thủy sau:

Cảng Nho Quan: thuộc xóm 4, xã Lạc Vân, huyện Nho Quan Cảng Núi Hốt: thuộc xã Lạc Vân, huyện Nho Quan

Dân số

Diện tích huyện Nho Quan là 450,82 km², dân số năm 2021 là 153.430 người, mật độ dân số đạt 340 người/km².

Diện tích huyện Nho Quan là 450,53 km², dân số năm 2019 là 149.830 người , mật độ dân số đạt 333 người/km². Người Kinh chiếm gần 90% và người Mường chiếm trên 10%. Cộng đồng người Mường ở Nho Quan bao gồm Mường Vang tại các xã Thạch Bình, Yên Quang, Xích Thổ; Mường Rậm chủ yếu ở Cúc Phương và một phần Văn Phương, Mường Bo ở Quảng Lạc, Mường Kỳ Lão ở Phú Long và Kỳ Phú.

Văn hoá - du lịch

Nho Quan là một vùng đất cổ, rừng Cúc Phương là nơi phát hiện nhiều di chỉ khảo cổ học minh chứng cho sự xuất hiện của người Việt cổ tại đây.

Nho Quan là quê hương của nhiều danh nhân như Dương Vân Nga, quê ngoại Vua Đinh Tiên Hoàng. Nơi đây có nhiều di tích lịch sử, gắn với cuộc đời và sự nghiệp của Đinh Bộ Lĩnh như di tích Đàn Tế Trời ở đồi Thờ, xã Quỳnh Lưu; đền Vua Đinh ở thôn Lão Cầu, xã Văn Phú; các đình Mỹ Hạ, đình Ngọc Nhị, đình Ngọc Ba ở xã Gia Thủy và các đình thôn Lược, đình Ngọc Mỹ thôn Me, đình Vua làng Xát, đền làng Đông Thịnh ở xã Sơn Lai đều thuộc huyện Nho Quan.

Vùng đất Phụng Hóa - Nho Quan từ lâu liên quan đến những câu chuyện về thần Cao Sơn, vị thần bảo vệ vùng núi Nam Lĩnh - Thiên Dưỡng được thờ phụng ở vùng này như đền Sơn thần, đền Cao Sơn... và nhiều địa điểm khác được tín ngưỡng Hoa Lư tứ trấn thờ phụng, sau này cư dân làng Kim Liên cũng rước thần Cao Sơn từ đền Láo, xã Văn Phú về thờ tại đình Kim Liên trong Thăng Long tứ trấn.

Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Nho Quan có chiến khu Quỳnh Lưu là nơi hình thành và phát triển cách mạng Ninh Bình, tại xã Quỳnh Lưu là nơi sinh ra anh hùng Lương Văn Tụy, xã Sơn Thành là nơi sinh ra bí thư tỉnh ủy đầu tiên Đinh Tất Miễn.

Vùng núi đá phía đông nam Nho Quan thuộc các xã Sơn Hà và Sơn Lai trong khu vực di sản danh thắng Tràng An đã được UNESCO công nhận từ năm 2014.

Làng nghề ở đây có sự phát triển đáng kể.

Các làng nghề truyền thống và mới trong huyện bao gồm:

• Làng nghề gốm Mỹ Lộc (Gia Thủy)
• Làng nghề gốm Cây Xa (Gia Thủy)
• Làng nghề mộc Quỳnh Phong (Sơn Hà)
• Mây tre đan Sào Lâm (Văn Phú)
• Mây tre đan Đồng Nang (Văn Phú)
• Nghề chẻ tăm hương Thần Lũy (Đức Long)
• Làng nghề thêu ren thôn Chùa (Gia Thủy)
• Chăn nuôi thú đặc sản Cúc Phương
• Nuôi thú đặc sản một số ở Kỳ Phú.

Danh lam thắng cảnh ở Nho Quan

Nho Quan có nhiều điểm danh lam thắng cảnh để phát triển và khai thác du lịch như: động Vân Trình, động Thiên Hà, động Nham Hao, hồ Yên Quang, hồ Đồng Chương, hang Bụt, khu du lịch hồ Thường Xung, Khu du lịch nghỉ dưỡng suối nước khoáng nóng Cúc Phương, Khu du lịch tắm ngâm nước khoáng nóng Cúc Phương và đặc biệt là vườn quốc gia Cúc Phương:

• Hồ Đồng Chương nằm ở 2 xã Phú Lộc và Phú Long. Đây là một hồ nước rộng với chu vi đường bao hơn 8 km. Xung quanh hồ là những vạt đồi thông soi bóng xuống mặt nước. Hồ Đồng Chương đã được đầu tư để trở thành điểm du lịch sinh thái, giải trí cuối tuần.
• Hồ Yên Quang nằm gần thị trấn Nho Quan, là một hồ câu cá và thủy lợi lớn.
• Vườn quốc gia Cúc Phương là vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam. Trong khu vực rừng có động Người Xưa, suối nước nóng, cây chò trên 1.000 năm tuổi và các trung tâm nghiên cứu, bảo tồn động vật.v.v
• Động Vân Trình thuộc xã Thượng Hoà là một động lớn nằm trong núi Mõ. Động được đưa vào khai thác du lịch theo tour cùng với suối Kênh Gà tạo ra khu du lịch Kênh Gà - Vân Trình.
• Động Thiên Hà - hang Bụt: động Thiên Hà nằm trong núi Tướng thuộc xã Sơn Hà, thuộc quần thể danh thắng Tràng An. Động đã được đưa vào khai thác du lịch từ tháng 10/2010. Hang Bụt là một danh thắng toạ lạc giữa lòng núi Tướng cách thành phố Ninh Bình 18 km, trong khu rừng đặc dụng Hoa Lư thuộc thôn Đồng Tâm, xã Sơn Hà. Hang Bụt hiện dài gần 500 m, lòng hang rất rộng và có nhiều nhũ đá với hình thù kỳ lạ.
• Công viên động vật hoang dã quốc gia Việt Nam là dự án được xây dựng trên địa bàn 2 xã Kỳ Phú và Phú Long với tổng diện tích khoảng 1.488 ha. Đây là công viên bảo tồn động vật hoang dã Quốc gia đầu tiên tại Việt Nam và được xây dựng, phát triển, hoạt động đạt tiêu chuẩn Quốc tế.
• Động Nham Hao là hang động nước dài hơn 3 km, xuyên qua dãy núi giáp ranh giữa hai xã Lạc Vân và Đức Long. Đây là hang động dài và đẹp nhất ở Ninh Bình hiện nay được phát hiện.
• Quần thể danh thắng Tràng An có một phần diện tích nằm ở rìa phía đông nam của huyện, thuộc 2 xã Sơn Hà và Sơn Lai.

Các điểm du lịch đặc sắc

Nho Quan hiện có 7 điểm du lịch đáng chú ý như: Vườn Quốc gia Cúc Phương; Khu tắm khoáng nóng Cúc Phương; Khu nghỉ dưỡng Cucphuong Orion Resort; Khu du lịch sinh thái hồ Đồng Chương; Hang động Vân Trình, xã Thượng Hòa; Khu du lịch hang Bụt, xã Sơn Hà; Khu du lịch tâm linh Phủ Đồi Ngang, xã Phú Long.

Số lượt du khách tham quan năm 2010 và ba tháng đầu năm 2011 là 159.795 lượt. Trong số đó, có 72.634 lượt khách lưu trú. Hoạt động du lịch tại đây đang phát triển mạnh mẽ, với sự gia tăng nhanh chóng của du khách trong và ngoài nước.

Trong giai đoạn từ nay đến năm 2015, Nho Quan sẽ tập trung vào việc nâng cấp và hoàn thiện các tuyến đường phục vụ du lịch; xây dựng dự án hồ Yên Quang - đình Mống Lá (có sản phẩm du lịch như đi bằng xe ngựa, du thuyền, câu cá); dự án du lịch sông Nho Quan - động Vân Trình bằng tàu thủy, kết hợp với việc xây dựng khu công viên vui chơi thể thao, giải trí tại thị trấn Nho Quan; đầu tư nâng cấp các di tích lịch sử như khu căn cứ cách mạng Quỳnh Lưu, đền Phủ Đồi, và quy hoạch phục vụ du khách tâm linh; cũng như các dự án khách sạn 3 sao tại thị trấn Nho Quan, Rịa và khu du lịch tắm khoáng nóng Cúc Phương.

Đặc sản đặc trưng của Nho Quan

Khoai lang Hoàng Long là loại cây đặc sản của tỉnh Ninh Bình, đặc biệt là vùng Nho Quan - Gia Viễn ven sông Hoàng Long. Khoai Hoàng Long có củ màu vàng nhạt, thịt bổ, ngọt và có mùi thơm đặc trưng. Hiện nay, Trung tâm Thực nghiệm Sinh học Nông nghiệp công nghệ cao thuộc Viện Di truyền nông nghiệp Việt Nam đã thử nghiệm và phát triển thành công giống khoai lang Hoàng Long cho năng suất cao và chất lượng trên diện tích 3ha.

Rượu cần Nho Quan là loại rượu không thông qua chưng cất. Người ta sử dụng gạo nếp nghiền thành cơm trộn đều với men để ủ trong ang hoặc vò sành từ 3 tháng trở lên trước khi uống. Khi uống, rượu được đổ nước vào ang. Nước đầu tiên luôn ngon và ngọt, những lần sau sẽ nhạt dần. Để uống rượu cần, không dùng chén mà dùng các ống tre thông rỗng cắm vào ang. Men rượu là vỏ cây mun cùng với củ giềng, củ gừng, và lá ổi xanh theo tỷ lệ nhất định, được giã vắt để lấy nước, sau đó trộn với bột gạo nếp. Bột được nặn thành bánh tròn bằng quả ổi nhỏ, ủ trong trấu cho phồng lên khoảng 10 ngày trước khi dùng.

Bánh giầy bản Mường Nho Quan là món đặc sản của dân tộc Mường ở các bản Sau, bản Ao và bản Cả thuộc xã Kỳ Phú, huyện Nho Quan, Ninh Bình. Bánh được làm từ gạo nếp cái hoa vàng. Trước khi chế biến, gạo được ngâm và xay xôi. Khi xôi chín, còn nóng, họ trút vào cối gỗ, dùng cây vầu tươi, thon chắc có đầu mật và phết một lớp lòng đỏ trứng gà để giã xôi. Khi xôi đã nhuyễn như bột, để sang một chiếc nia và chuyển sang nặn bánh. Khi làm việc này, người nặn xoa qua lòng đỏ trứng gà vào lòng bàn tay để xôi không dính vào. Khi bánh làm xong, phải để nguội trước khi xếp ra đĩa để tránh bánh dính vào nhau. Mỗi lần làm bánh, cần 4 kg gạo nếp, làm được 120 chiếc. Bánh khi ăn có hương vị đặc trưng của gạo nếp và hương thơm của lòng đỏ trứng gà.

Xôi trứng kiến Nho Quan là đặc sản quý hiếm. Trứng kiến được thu thập và rửa sạch bằng nước ấm, sau đó ướp với bột canh và hành khô thái lát phi với mỡ gà vàng ươm. Trứng kiến được đảo nhẹ tay cho chín trong lá chuối ngự hơ. Gạo nếp được ngâm trước, đổ ra để ráo nước, sau đó cho vào chõ xôi, đặt gói trứng kiến ở giữa. Chõ xôi được đặt lên bếp, nấu cho xôi chín, sau đó mở gói trứng kiến ra và rắc đều lên trên. Xôi nếp thơm ngon, trứng kiến béo ngậy, cùng hương vị đặc trưng của hành phi và lá chuối ngự hơ.

Huyện Nho Quan của tỉnh Ninh Bình được lưu trữ tại Cổng thông tin điện tử Ninh Bình.