Những bài học từ đại dịch trong ‘Súng, vi khuẩn và thép’

 PGS.TS Lê Đình Chi (đã được trao Giải thưởng Sách Quốc gia lần thứ ba vì việc dịch thuật tác phẩm Lịch sử của Herodotus) là một người nghiên cứu và quan tâm đến lĩnh vực sách lịch sử. Ông đã chia sẻ về bản dịch tiếng Việt của Súng, vi khuẩn và thép.

Bài học cho loài người

- Gần hai năm qua, loài người đối mặt với ảnh hưởng của đại dịch Covid-19. Cuốn sách “Súng, vi khuẩn và thép” đề cập đến những gì về dịch bệnh?

- Công trình của Jared Diamond nhấn mạnh bài học: Các yếu tố tự nhiên, đặc biệt là do vi sinh vật gây ra, có thể ảnh hưởng và thay đổi lịch sử của loài người một cách đáng kinh ngạc như thế nào.

Ví dụ, cộng đồng bản địa sống từ thế kỷ 15 ở châu Mỹ hiện chỉ còn là một nhóm nhỏ. Phần lớn dân số châu Mỹ hiện nay là kết quả của sự kết hợp giữa di dân từ châu Âu và người bản địa. Dịch bệnh đã gây ra thiệt hại nghiêm trọng đến dân số bản địa, buộc họ phải nhập khẩu lao động nô lệ từ châu Phi. Nhờ đó, người châu Mỹ ngày nay có một phần lớn là “hàng nhập khẩu”.

Ký ức của chúng ta thường không lâu dài. Loài người chỉ mới thoát khỏi cơn ác mộng của các bệnh do vi khuẩn gây ra từ thế kỷ 20 với sự ra đời của kháng sinh. Hiện nay, sự kháng kháng sinh đang trở nên phổ biến, và chúng ta không thể biết liệu trong 100 năm tới, những bệnh mà chúng ta cho là đơn giản có thể trở thành ác mộng không.

Đối với các bệnh lây nhiễm do virus và vi khuẩn, vaccine đóng vai trò quan trọng nhất, tuy nhiên không phải loại virus nào cũng có vaccine. Nguy cơ bệnh tật do vi khuẩn và virus vẫn luôn hiện hữu.

Cuốn sách mang tựa đề Súng, vi trùng và thép (do Jared Diamond chơi chữ) đề cập đến những yếu tố chủ quan và khách quan ảnh hưởng đến sự tiến bộ của nhân loại và vẫn giữ ý nghĩa trong tương lai. Trong thế giới đầy vi sinh vật, nguy cơ mắc bệnh do chúng gây ra là không thể tránh khỏi.

- Hai yếu tố 'súng' và 'thép' được nhắc đến trong tựa sách, chúng có ý nghĩa gì trong lịch sử nhân loại?

- Súng và thép đề cập đến vai trò của sự tiến bộ trong khoa học và công nghệ. Sự tiến bộ này mang lại hai khía cạnh: Bạo lực và phi bạo lực. Bất kể khía cạnh nào, chúng ta có điểm chung: Dân tộc hoặc quốc gia nào nắm giữ ưu thế về công nghệ, họ sẽ kiểm soát cuộc chơi.

Không phải lúc nào cũng có chiến tranh với âm thanh của súng vang vọng. Sự cạnh tranh trong lĩnh vực công nghệ và kiểm soát kinh tế dựa trên công nghệ giúp các quốc gia đạt ưu thế trong cuộc đua, từ đó củng cố vị thế trên bản đồ thế giới.

- Ông đánh giá như thế nào về cuốn sách 'Súng, vi trùng và thép'?

- Đây là một cuốn sách rất hấp dẫn. Nó sâu sắc về mặt chuyên môn, và có cái nhìn toàn diện về sự phát triển lịch sử của loài người. Tác giả kết hợp giữa bằng chứng khảo cổ và các tài liệu thực địa khi ông sống cùng các bộ tộc bản địa.

Việc nghiên cứu các giai đoạn tiến hóa văn minh của loài người, tác giả sử dụng bằng chứng khảo cổ để rút ra kết luận của mình: Ảnh hưởng của tự nhiên và công nghệ đã kết hợp với nhau để tạo ra sự phát triển của loài người. Điều này được phản ánh rõ trong tựa sách: Súng, vi trùng và thép.

Các yếu tố tự nhiên như vi trùng cùng với yếu tố chủ quan như tiến bộ công nghệ xảy ra ở các khu vực địa lý khác nhau, dẫn đến sự phát triển không đồng đều của các nền văn minh. Ví dụ như châu Phi, nơi bắt nguồn của văn minh loài người, tiên phong nhưng lại phát triển chậm hơn sau này.

Trong cuốn sách này, tác giả dựa vào số liệu thực tế để giải thích và nhận xét. Ông không kết luận mạnh mẽ mà để cho độc giả tự suy luận thông qua các số liệu ấy.

Mang đến kiến thức sâu rộng cho công chúng

- Trong số nhiều cuốn sách về lịch sử văn minh của loài người, điểm nổi bật của công trình của Jared Diamond là gì?

- Tác giả nhận diện và chỉ ra những yếu tố quan trọng cho quá trình tiến hóa, nhưng không tuyệt đối hóa bất kỳ yếu tố nào. Ông chỉ ra rằng có những yếu tố quan trọng, nhưng chúng không thể tách rời hoàn toàn từ các yếu tố khác.

Cuốn sách này tiếp cận một cách dễ hiểu cho đại chúng nhưng vẫn giữ tính khoa học, mang lại kiến thức sâu rộng cho những ai quan tâm đến lịch sử của loài người. Ngay cả những người chỉ tò mò một chút cũng có thể tiếp cận và hiểu được nội dung của công trình này.

- Về công trình này, bạn đánh giá cao phần kiến thức hay phương pháp luận?

- Nếu so sánh với các bài nghiên cứu chuyên sâu trong các tạp chí chuyên ngành cùng đề tài mà Jared Diamond nêu, chúng ta sẽ gặp khó khăn trong việc tiếp nhận vì tính chuyên môn cao. Điều đặc biệt ở Diamond là ông đã lựa chọn những dữ liệu một cách khéo léo, biểu hiện những điều quan trọng và dễ hiểu nhất để truyền đạt vấn đề một cách trung thực. Ông truyền đạt kiến thức khoa học chuyên sâu đó một cách dễ hiểu nhất.

Đối với các nhà nghiên cứu truyền thống, ảnh hưởng của họ thường sâu sắc trong cộng đồng chuyên môn; tuy nhiên, họ gặp khó khăn trong việc truyền đạt nghiên cứu của mình cho đông đảo công chúng. Do đó, những tác giả vừa có uy tín trong giới hàn lâm vừa hướng tới công chúng như Jared Diamond đóng vai trò quan trọng.

- Bạn đánh giá thế nào về việc tác phẩm này được dịch và phát hành ở Việt Nam?

- Đây là một cơ hội tuyệt vời cho độc giả Việt Nam. Tôi nghĩ với việc mở rộng thị trường xuất bản, việc tiếp cận những tác phẩm đã được công nhận uy tín trên thế giới là một cơ hội để chúng ta tiếp cận với sự 'toàn cầu hóa' về tri thức.

Độc giả ở Việt Nam sẽ được cập nhật thông tin nhanh chóng hơn và tiếp cận với những nghiên cứu mới nhất, không chỉ giới hạn ở sách của Jared Diamond. Điều này đóng góp vào việc phát triển văn hóa đọc ở đất nước chúng ta.

- Là một người đã từng nhận được Giải thưởng Sách Quốc gia, tôi muốn nhận xét về bản dịch của cuốn “Súng, vi trùng và thép”.

Dịch một tác phẩm có phạm vi rộng lớn như vậy đòi hỏi người dịch phải rất chuyên nghiệp. Theo tôi, người dịch cuốn Súng, vi trùng và thép đã thực hiện công việc này với sự chăm chỉ và nghiêm túc, họ đã nỗ lực nghiên cứu và tìm hiểu kỹ lưỡng để chuẩn bị cho việc dịch sang tiếng Việt.

Theo tin từ Zing News.