Buzz
1. Tổng quan về ca dao, tục ngữ và cây lúa, hạt gạo:
Cây lúa, một loại cây đã xuất hiện từ thời cổ đại, là cây trồng chủ yếu của người nông dân để sản xuất gạo. Lúa là một trong năm loại cây lương thực quan trọng của nhân loại, bên cạnh ngô, lúa mì, đậu và đỗ. Trong quan niệm cổ xưa, lúa cũng được xếp vào nhóm sáu loại lương thực chính. Đây là một loài cỏ đã được thuần hóa, có chu kỳ sinh trưởng một năm, cao từ 1-1,8 m hoặc cao hơn, với lá mỏng, hẹp và dài từ 50-100 cm. Rễ lúa có thể dài từ 2-3 m và lá lúa thay đổi màu sắc theo giai đoạn sinh trưởng, chuyển sang màu vàng khi chín. Hoa lúa nhỏ màu trắng sữa, thụ phấn và mọc thành chùm dài từ 35-50 cm. Hạt lúa, còn gọi là gạo, dài từ 5-12 mm và dày từ 1-2 mm. Cây lúa non, hay còn gọi là mạ, sau khi được ngâm ủ, có thể được gieo thẳng hoặc trồng trên ruộng riêng trước khi chuyển sang ruộng chính. Sản phẩm chính từ cây lúa là thóc, với phụ phẩm là cám và trấu. Lịch sử trồng lúa bắt nguồn từ thời nguyên thủy khi người xưa phát hiện ra cây lúa có giá trị dinh dưỡng cao và đã phát triển thành biểu tượng của đất nước Việt Nam.
Ca dao, tục ngữ, và dân ca là phần quan trọng trong văn hóa dân gian Việt Nam. Từ xa xưa, người Việt đã dùng những hình thức này để truyền tải nhận xét và kinh nghiệm sống. Chúng phản ánh phong tục, tập quán, và đời sống cảm xúc của nhân dân qua các câu hát, câu hò, thường theo thể thơ lục bát dễ nhớ. Do đó, có rất nhiều ca dao, tục ngữ và dân ca liên quan đến lúa gạo, các sản phẩm từ lúa gạo, giá trị của chúng, cũng như công việc sản xuất và chế biến lúa gạo. Các trang sau đây sẽ cung cấp kết quả tìm kiếm về các bài ca dao, tục ngữ, và dân ca liên quan đến lúa gạo và quy trình chế biến của người Việt Nam.
2. Những câu ca dao, tục ngữ đặc sắc và ý nghĩa về cây lúa, hạt gạo:
Em đẹp như cây lúa chín vàng
Thử hỏi ai biết lúa mọc mấy cây
Biết số khúc của dòng sông, số tầng của mây
Tại một số tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình và Quảng Trị, người dân thường gọi lúa là 'ló'.
Căn bếp không bằng góc nhà
Cơm lúa thì lốc, cá rô thì trốc (Nghệ An)
Chen chúc giữa đất Yên Hồ
Cơm khoai thì ít, ngô lúa thì nhiều (Hà Tĩnh)
Dại như chó, có lúa cũng khôn (Quảng Trị)
Người Mường gọi lúa là hông còm.
Không gì sánh bằng vẻ đẹp của hoa con gái.
Trăm loại trái cây không thể sánh bằng trái hông còm của người Mường.
Tháng Giêng là thời điểm để vui chơi và giải trí.
Tháng Hai là mùa để trồng đậu, khoai và cà.
Đến tháng Ba, đậu đã chín.
Ta mang đậu về và phơi khô.
Tháng Tư là thời điểm mua trâu bò.
Để chuẩn bị cho vụ mùa tháng Năm.
Suốt ngày lúa cần được ngâm.
Khi mầm đã nhú, ta sẽ vớt ra.
Ta gánh đi và rải khắp ruộng.
Khi mạ đã lên, ta sẽ nhổ về.
Chuẩn bị tiền để thuê người cấy.
Sau khi cấy xong, ta sẽ nghỉ ngơi.
Cỏ lúa đã được dọn sạch sẽ.
Nước trong ruộng còn khoảng một hoặc hai gầu.
Ruộng thấp chỉ cần một gầu nước.
Ruộng cao cần hai gầu nước.
Chờ cho lúa bắt đầu có đòng.
Giờ đây chúng ta sẽ thưởng cho người.
Khi nào đến tháng Mười,
Tôi sẽ cầm liềm ra cánh đồng của mình.
Gặt xong, tôi sẽ mang về nhà,
Phơi khô và quạt sạch, vậy là xong việc.
Nhìn thấy nếp là lại thèm món xôi,
Ngồi cạnh thúng gạo lại nhớ nồi cơm thơm lừng.
Hai tay cứ xới xới và đơm đơm,
Công sức của ai đã cày cấy từ sớm đến tối.
Gạo tẻ nấu với nhiều nước cho nhừ gọi là 'cháo'.
Chồng như cái giỏ, vợ như cái hom,
Đá vàng gắn bó, cháo cơm tình nghĩa.
Cơm sôi mạnh lửa thì ngon lành,
Cháo sôi mạnh lửa có thể mất nồi.
Đứng bên này đồng, nhìn qua bên kia đồng, thấy rộng lớn bao la.
Đứng bên này cánh đồng, nhìn sang cánh đồng kia, thấy một không gian rộng lớn bao la,
Thân em giống như bông lúa trong mùa thu hoạch,
Lay lắt dưới ánh nắng buổi sáng sớm.”
Người sống nhờ cơm gạo, cá thì cần nước để sống
Đổi một bát mồ hôi lấy một bát cơm
Thà thiếu cơm còn hơn thiếu nợ
Ăn cơm lúa, nằm giường tủ
Ăn cơm dẻo, nhớ con đường đã đi
Ăn cơm gà gáy, nghỉ ngơi nửa ngày
Cơm tính theo ngày, cày tính theo buổi
Cơm thường no bụng, xôi vò không còn thiết
Có xôi thì khen xôi dẻo, có thịt thì khen thịt bùi
Ăn mày mà đòi xôi gấc
Muốn ăn xôi thì phải xắn tay áo
Ăn cơm chưa đủ, sao mời được
Nước mắt tuôn trào, rơi từng hạt cơm
Cơm ăn mỗi bữa nặng nề
Có giận dỗi người lạ cũng chỉ làm mình thêm gầy
Bao giờ mới tới ngày tháng năm
Thổi nồi cơm nếp, vừa nằm vừa thưởng thức
Khi nào mới đến tháng mười
Thổi nồi cơm nếp, vừa cười vừa thưởng thức
Thằng Bờm có cái quạt lá
Phú ông muốn đổi ba con bò lấy chín con trâu
Bờm đáp lại
Bờm không nhận trâu
Phú ông muốn đổi lấy một dây cá mè
Bờm trả lời
Bờm không nhận cá mè
Phú ông đề nghị đổi một bè gỗ quý
Bờm nói
Bờm không nhận gỗ lim
Phú ông muốn đổi lấy con chim đồi mồi
Bờm đáp
Bờm không nhận chim mồi
Phú ông muốn đổi lấy một nắm xôi
Bờm cười vui vẻ!
Mọi người đi cấy để có công lao,
Hôm nay tôi đi cấy cũng phải trông chừng nhiều việc.
Nhìn trời, nhìn đất, nhìn mây,
Dõi theo mưa nắng, ngày đêm.
Hy vọng chân cứng, đá mềm.
Khi trời yên, biển lặng, tâm hồn mới thanh thản.
Tập trung vào việc cày cấy cho xong,
Rồi sẽ bắt tay vào việc cung công như thế nào.
Câu rằng: Đợi lông mao mọc ra,
Lại thêm câu: Cánh gà rụng, đào tương liên kết.
Khi sửa xong nhà cửa, lòng mới thanh thản,
Mới bắt tay gieo lúa cho mùa sau.
Cánh đồng của anh cấy thóc đầy, dâu thóc mọc nhiều.
Năm nay mùa màng bội thu không giới hạn
Gặt xong sớm, chuyển ngay vào bao
Hạt gạo khô như vàng ròng.
Cuộc sống của em vất vả muôn phần,
Sáng ra đồng lúa, tối trở về vườn dâu.
Có lược mà không kịp chải đầu,
Có cau nhưng chưa kịp têm trầu ăn.
Trâu ơi, ta gọi trâu đây,
Trâu ra đồng, cùng ta cày xới.
Gieo cấy, gìn giữ nghề nông.
Ta đây, trâu đây, ai quản nổi công việc!
Chừng nào lúa còn bông trên đồng,
Thì cỏ ngoài đồng vẫn còn cho trâu ăn!
Danh vọng theo đuổi làm gì,
Không bằng chăm chỉ giữ nghề nông.
Sớm tối có vợ có chồng bên cạnh,
Cày sâu, bừa kỹ để mong một vụ mùa bội thu.
Hãy nhớ lời này, bạn ơi:
Tằm nuôi ba lần, ruộng cày ba năm.
Nhờ trời thuận hòa, mùa màng mới bội thu.
Cấy lúa tốt, nuôi tằm khỏe mạnh.
Thắng thua dù có phụ thuộc vào trời,
Đừng thấy sóng lớn mà buông tay.
Khi nào đến tháng Mười,
Lúa trổ đầy, mọi người đều no đủ.”
Khi nào mới đến tháng Mười đây
Làm nồi cơm nếp, vừa ăn vừa cười vui.
Khi nào tháng Năm mới tới
Làm nồi cơm nếp, vừa nằm vừa ăn.
Nhắc nhau nhanh chóng thu hoạch lúa.
Mang về rồi làm sạch, bàn luận về thóc dư.
Có người nhóm lửa và đặt nồi lên.
Có người đãi thóc rồi đi rang.
Có người đứng cối, người khác giần sàng.
Nghe tiếng gà gáy mà canh vẫn chưa xong.
Dân làng, từ trẻ đến già đều sống thong thả.
Sáng sớm và tối muộn, người ta luôn bện chổi, không bao giờ rảnh tay.
=> Nhận xét: Qua các câu ca dao, chúng ta thấy rằng nghề làm ruộng là công việc cực nhọc và gần như kéo dài suốt năm. Phan Kế Bính đã mô tả rằng: 'Nghề làm ruộng quả thật vất vả. Bắt đầu từ việc cày, bừa đất, đến việc nhổ mạ và cấy lúa. Công việc kéo dài từ sáng đến đêm, vất vả quanh năm, từ làm cỏ đến tưới nước; giữa trời nắng nóng, da cháy, tóc rát cũng phải đứng ngoài đồng, khi trời lạnh, đến mùa đông thì gió lạnh cắt da, mà vẫn phải ngâm chân trong nước. Nghề làm ruộng là nghề cực nhọc nhất.' Trong quan hệ với tự nhiên, những gì càng gần gũi càng được tận dụng và có giá trị sử dụng cao. Ví dụ, lớp vỏ mềm quanh hạt gạo sau khi xay, giã ra thành cám vẫn rất có giá trị. Tục ngữ có câu “Bán cám thì ngon canh, nuôi lợn thì lành áo” không chỉ phản ánh giá trị của cám mà còn cho thấy nông dân hiểu rõ giá trị các sản phẩm từ lúa. Sự vất vả quanh năm của nông dân đã được phản ánh đầy đủ qua ca dao, tục ngữ. Nếu thống kê chính xác, số lượng tục ngữ, ca dao, dân ca, hò, vè, đồng dao, câu đố về cây lúa và các sản phẩm liên quan sẽ rất lớn. Các từ ngữ mô tả từng bộ phận và sản phẩm của cây lúa cũng rất phong phú. Tất cả tạo thành một hệ thống có liên kết chặt chẽ, thể hiện mối quan hệ giữa người Việt và nền văn minh lúa nước. Có thể phân loại các câu ca dao tục ngữ liên quan đến lúa thành ba nhóm chính: Nhóm đầu tiên nói về cuộc sống và quá trình canh tác lúa nước. Nhóm thứ hai dùng hình ảnh cánh đồng, xay lúa, giã gạo để thể hiện tình cảm như tình yêu gia đình, tình yêu nam nữ. Nhóm thứ ba đề cập đến đạo đức và pháp luật qua hình ảnh lúa. Lúa đã xuất hiện rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống người Việt và trong văn học dân gian. Để hiểu sâu hơn về lúa và nền văn minh lúa nước, cần khám phá ý nghĩa của từ ngữ và các câu ca dao, tục ngữ cũng như các loại hình văn học dân gian khác.
