Buzz
Với khả năng thể hiện vai diễn “vô cùng đặc biệt” của các nghệ sĩ Duy Hậu, Xuân Bắc, Kim Oanh… cùng kịch bản phim chặt chẽ, chân thực, xúc động, giàu tính nhân văn, bộ phim Sóng ở đáy sông nhanh chóng thu hút sự quan tâm của đông đảo khán giả, trở thành hiện tượng của truyền hình Việt Nam những năm 2000. Sự thành công của bộ phim này khiến người xem tò mò, muốn tìm đọc lại tác phẩm của nhà văn Lê Lựu.
Tiểu thuyết Sóng ở đáy sông là một câu chuyện dài về cuộc đời của những con người trong một gia đình tiểu tư sản thành thị ở mảnh đất Sáu kho trước năm năm tư thế kỉ hai mươi. Núi - nhân vật chính của tác phẩm - vốn là con của bà vợ lẽ kiêm người ở, từ nhỏ đã phải trải qua nhiều khó khăn do sự phân biệt đối xử của chính cha ruột - ông Đại. Khi Núi bước vào tuổi thiếu niên thì mẹ qua đời, bị cha bỏ rơi. Ở nơi thiếu thốn, Núi phải lăn lộn kiếm sống và nuôi các em và bắt đầu bước vào vòng xoáy tội lỗi. Con đường cải tạo của Núi ghi dấu những người phụ nữ đi qua cuộc đời anh: Hiền, Mây, Hồng. Sau nhiều lần vào tù ra tội, nhờ sự thấu hiểu từ những cán bộ quản giáo và tình yêu chân thật từ Hồng, cuối cùng Núi đã trở thành một công dân có ích cho xã hội.
Câu chuyện về nhân vật Núi, với hành trình cải tạo đầy khó khăn và cảm động, được xây dựng từ “nguyên mẫu” là một phạm nhân người Hải Phòng tên Sơn mà nhà văn Lê Lựu có dịp gặp gỡ ở trại tù Phi Liệt cuối năm 1992. Trong buổi trò chuyện ấy, phạm nhân đã chia sẻ cho nhà văn về gia đình và cuộc sống “vào tù ra tội” của mình. Dựa trên những lời chia sẻ của phạm nhân, bằng sự tưởng tượng và tài năng văn chương, nhà văn Lê Lựu đã tạo ra hai nhân vật là ông Đại và Núi trong tiểu thuyết Sóng ở đáy sông.
Ông Đại trong tiểu thuyết có nhiều điểm tương đồng với bố của phạm nhân tên Sơn ngoài đời thực. Ông là một công chức thuộc thời Pháp. Ông biết nói tiếng Pháp tốt hơn tiếng Việt. Ông cũng đã có ba người vợ, nhiều con cháu, sống rất cẩn thận và ngăn nắp. Trong việc dạy dỗ con cái, ông nổi tiếng nghiêm khắc. Con cái của ông, do đó, đã thừa hưởng nhiều tính cách của ông bố: thích sạch sẽ, gọn gàng, cẩn thận. Mặc dù ông cứng nhắc nhưng những người hàng xóm từ ngõ Mai Viên, phố Trần Bình Trọng gần ga Hải Phòng cho đến khu tập thể Cát Bi những năm trước Đổi mới có thể chứng kiến rằng ông không lạnh lùng và tàn nhẫn như “lão Đại”. Ông công nhận rằng ông ưu ái nhiều hơn đối với con của vợ đầu (điều này cũng dễ hiểu trong bối cảnh xã hội thời đó), nhưng chưa bao giờ coi mấy đứa con của vợ ba là công dân hạng hai hoặc sinh vật hạ đẳng như ông Đại trong tiểu thuyết. Thực tế, mẹ của phạm nhân tên Sơn đã làm vợ thứ ba. Trước khi mất, bà đã gặp khó khăn với một người bạn (là mẹ Sơn) để gánh nợ với chồng mình. Bà đã làm vợ ông trong một thời gian nhưng không có con. Sau đó bà rời đi, lúc đó bà mới chính thức trở thành một phần của gia đình chồng. Ông có nhiều vợ nhưng hôn nhân của ông bị đổ vỡ vì các bà rời ông sớm, để lại ông phải đối mặt với cuộc sống một mình khi chưa già. Và những người hàng xóm kể trên vẫn nhớ rất rõ đứa con của vợ thứ ba đã gây ra nhiều phiền toái cho ông vì hành động bất kham, lười học. Khác biệt với các con trai của vợ đầu, anh ta từ khi còn trẻ đã tỏ ra tham lam và không chịu học hành, sau đó bị cuốn vào thế giới ác. Điều này đã gây nhiều phiền não cho ông. Và đó cũng là nguyên nhân khiến cho mối quan hệ giữa hai cha con ngày càng xa cách. Tuy nhiên, cho đến phút cuối cùng, bất kể có điều gì xảy ra, ông vẫn giữ được tình thương với tất cả con cái, vì ông không từ bỏ ai. Thậm chí trong thời điểm đó, ông không hề biết mình đã trở thành một nhân vật trong văn chương, để rồi bị gán nhãn là kẻ ác nhân và phải đối mặt với sự phẫn nộ của người khác như thế nào.
Về nhân vật Núi, trong tiểu thuyết (và cả bộ phim truyền hình), anh có một kết thúc hạnh phúc, làm hài lòng nhiều người đọc (và người xem). Nhưng nguyên mẫu ngoài đời sau khi ra khỏi tù để quay trở lại cuộc sống không được như vậy. Anh gặp phải sự phản đối và độc ác của hàng xóm, sống trong sợ hãi. Khi Sóng ở đáy sông phát sóng và nổi tiếng, người tù cảm thấy bị tổn thương và quyết định tìm đến nhà văn Lê Lựu để yêu cầu bốn điều:
Thứ nhất, nhà văn phải trả tiền cho anh vì việc sử dụng câu chuyện của anh đã giúp nhà văn viết nên một tiểu thuyết danh tiếng như vậy.
Thứ hai, nhà văn phải giúp anh có việc làm vì sau khi bộ phim phát sóng, anh không thể làm nghề cũ như trước.
Thứ ba, nhà văn phải trả tiền cho mọi chi phí đi lại giữa Hải Phòng và Hà Nội và mua lại chiếc xe đạp đã bị mất do bị rao bán không phép.
Thứ tư, nhà văn phải chia sẻ phần lợi nhuận từ việc viết kịch bản (được nghe nói là rất “khủng”) với anh.
Bên cạnh bốn “điều khoản” chính, người tù tên Sơn còn yêu cầu nhà văn Lê Lựu phải giải quyết mâu thuẫn giữa “Núi” và bố anh ta, vì khi mọi người ở Hải Phòng đều quan tâm đến Sóng ở đáy sông, mối quan hệ giữa hai cha con đã xấu đi càng thêm.
Tất nhiên, những điều kiện không thể thiết của người tù tên Sơn đã bị nhà văn Lê Lựu từ chối một cách tinh tế và khéo léo, bằng cách nói rằng toàn bộ câu chuyện đau buồn của anh chàng Núi là sản phẩm của trí tưởng tượng của ông; những buổi gặp gỡ ngắn gọn trong nhà tù với anh không đủ để ông viết nên một cuốn tiểu thuyết dày đặc như vậy…
Mặc dù câu chuyện kiện cáo của người tù tên Sơn với nhà văn Lê Lựu đã kết thúc khá lâu, nhưng dư âm của nó vẫn còn hiện hữu đến tận ngày nay. Mối quan hệ giữa nhân vật và nguyên mẫu luôn là “tài liệu đính kèm” đầy kích thích đối với độc giả trên hành trình khám phá “tài liệu chính” của tác phẩm.
Theo LÊ THỊ THỦY - VNQĐ
