Nocturne

Trong âm nhạc, nocturne là thuật ngữ gốc từ tiếng Pháp (phát âm tiếng Việt: /nôc-tuyêc/; tiếng Anh: /ˈnɒk.tɜːn/) bắt nguồn từ tiếng Latin 'nocturnus', dùng để chỉ một thể loại nhạc lấy cảm hứng từ ban đêm, với nhịp độ chậm rãi, giai điệu mềm mại và uyển chuyển, thường mang cảm giác mơ màng hoặc u buồn, phù hợp với không khí đêm khuya; trong tiếng Trung là 夜曲, và trong tiếng Việt được gọi là dạ khúc. Thể loại này được cho là xuất hiện vào thế kỷ XVIII, với nhà soạn nhạc người Ireland John Field (1782-1837) là một trong những người tiên phong phát triển từ năm 1814.

Lịch sử

Thuật ngữ 'nocturne' lần đầu tiên được sử dụng cho các tác phẩm âm nhạc vào thế kỷ XVIII, để chỉ một thể loại thường được biểu diễn trong các bữa tiệc tối, gọi là notturno. Khi đó, các tác phẩm không nhất thiết phải gợi lên hình ảnh đêm khuya, mà chỉ đơn giản là dành cho các buổi biểu diễn vào ban đêm, như một kiểu 'dạo chơi' trong âm nhạc. Đây là điểm khác biệt chính giữa notturno (dạ khúc) và serenade (khúc nhạc chiều), loại nhạc thường được trình diễn vào buổi chiều cho đến khoảng 9 giờ tối.

• Vào thế kỷ XVIII, khi thể loại này mới xuất hiện, các tác phẩm dạ khúc chủ yếu chỉ được viết cho piano solo, ví dụ như bản Romantic nocturne của John Field, người được xem là người sáng lập thể loại nocturne.
• Đến thế kỷ XIX, một trong những tác phẩm nổi bật là 'Bản dạ khúc thứ năm' của Ignace Leybach, hiện nay gần như đã bị lãng quên. Những bản dạ khúc nổi tiếng đầu tiên thuộc về Frédéric Chopin với 21 tác phẩm được gọi chung là Nocturnes (Chopin) vẫn còn tồn tại đến nay.
• Vào giữa thế kỷ XIX, Felix Mendelssohn đã phát triển thể loại này từ piano solo thành nhạc phẩm cho dàn nhạc giao hưởng với tổ khúc Giấc mộng đêm hè (1848). Cũng cần nhắc đến các tác phẩm cho dàn nhạc và hợp xướng nữ của Claude Debussy, và chương I của hòa tấu vĩ cầm số 1 (1948) của Dmitri Shostakovich. Năm 1958, Benjamin Britten đã sáng tác một bản Nocturne cho giọng nam cao hòa tấu với dàn nhạc.
• Trong thế kỷ XX, nhiều nhà soạn nhạc đã viết dạ khúc cho piano, như Gabriel Fauré, Alexander Scriabin, Erik Satie (1919), và Francis Poulenc (1929), tạo nên phong trào 'Musiques nocturnes' (âm nhạc dạ khúc). Nổi bật trong phong trào này là bản Out of Door (ngoài trời) cho piano solo của Béla Bartók (1926), mô phỏng âm thanh thiên nhiên với các hợp âm yên tĩnh, kỳ lạ và tiếng chim kêu vào ban đêm. Lowell Liebermann, nhà soạn nhạc người Mỹ, đã viết 11 bản Nocturne cho piano, trong đó bản số 6 được chuyển thành Nocturne cho dàn nhạc, mở rộng khả năng thể hiện dạ khúc ra ngoài piano. Các nhà soạn nhạc thế kỷ XX như Michael Glenn Williams, Samuel Barber và Robert Help cũng đã phát triển thể loại này.
• Mặc dù thể loại nocturne thường được coi là yên tĩnh và trữ tình, đôi khi có phần u buồn, nhưng cũng có những tác giả đã sáng tác dạ khúc với những chương hoặc đoạn rất sôi động, như chương II ('Fêtes') trong bản Nocturnes cho dàn nhạc của Debussy, các đoạn trong 'Nocturne and Tarantella' của Karol Szymanowski và Giao hưởng dạ khúc (1978) của Kaikhosru Shapurji Sorabji.

Các nhà soạn nhạc nổi tiếng với dạ khúc

• Charles-Valentin Alkan: năm bản cho piano solo.
• Georges Bizet: Premier nocturne en fa majeur Op. 2 và Nocturne trên cung Rê trưởng.
• Frédéric Chopin: 21 bản cho piano solo.
• Carl Czerny: 17 bản cho piano solo.
• Claude Debussy: 3 tác phẩm cho dàn nhạc và hợp xướng, 1 cho piano solo.
• Gabriel Fauré: 13 bản cho piano solo.
• John Field: người sáng lập dạ khúc cho piano, viết 16 bản.
• Mikhail Glinka: 3 dạ khúc: Mi thăng trưởng, 'La Separation' trên cung Fa thứ, 'Le Regret' (thất lạc).
• Kevin Keller: 10 bản cho piano và
• Ignace Leybach: hiện chỉ còn lại bản Nocturne thứ 5.
• Lowell Liebermann: 11 bản cho piano solo.
• Franz Liszt: 1 bản cho piano solo với tựa En reve, thêm bộ tam khúc Liebesträume (Những giấc mộng tình), gồm 3 Notturno, trong đó bản số 3 là nổi tiếng nhất.
• Felix Mendelssohn Bartholdy: viết nhạc đệm cho vở kịch của William Shakespeare, A Midsummer Night's Dream.
• Francis Poulenc: tám bản cho piano solo (1929).
• Erik Satie: năm bản cho piano solo (1919).
• Clara Schumann (Clara Josephine Wieck): Nocturne trên cung Fa thứ Op.6 No.2 trong 'Soirées Musicales' (1819-1896).
• Robert Schumann: 4 Nachtstücke (đoản khúc đêm).
• Alexander Scriabin: 4 bản, trong đó có một bản chỉ viết với tay trái (opus 9, 1894).
• Kaikhosru Shapurji Sorabji: hơn 30 bản cho piano solo.
• Maria Agata Szymanowska: Nocturne trên cung Si thăng và Nocturne Le Murmure.

• Serenade (khúc nhạc chiều).
• Notturno của Mozart trong cung Rê trưởng, K.286: Ghi chú chương trình của Dàn nhạc Giao hưởng Chicago Lưu trữ ngày 2016-03-13 tại Wayback Machine.
• Wignall, Harrison James, 'Mozart and the 'Duetto Notturno' Tradition', Mozart-Jahrbuch, 1993.
• Wignall, Harrison James, 'Duetto notturno', The New Grove Dictionary of Music and Musicians, (ed. Sadie), London, MacMillan, 2000.

Nguồn tham khảo