Nói với con - Nội dung bài thơ, Hoàn cảnh sáng tác, Dàn ý và phân tích tác phẩm

Chân phải tiến về phía cha

Chân trái tiến về phía mẹ

Một bước là chạm vào lời nói

Hai bước hướng tới tiếng cười

Người đồng bào yêu quý, con ơi

Cái lờ được đan với hoa

Vách nhà ngập tràn lời hát

Rừng tặng hoa

Con đường dành cho những trái tim

Cha mẹ luôn nhớ về ngày cưới

Ngày đầu tiên đẹp nhất trong cuộc đời.

Người đồng bào yêu thương, con ơi

Cao đo chiều sâu của nỗi buồn

Xa để nuôi dưỡng ước mơ lớn

Dù thế nào cha vẫn mong muốn

Sống trên đá không kêu ca đá gồ ghề

Sống trong thung không phàn nàn thung nghèo khó

Sống như dòng sông, như con suối

Vượt thác, vượt ghềnh

Không sợ vất vả

Người đồng bào có vẻ ngoài đơn sơ

Chẳng có mấy ai yếu đuối đâu con

Người đồng bào tự tay đục đá nâng cao quê hương

Còn quê hương thì giữ gìn phong tục

Con ơi dù có vẻ thô sơ

Hãy lên đường

Không bao giờ trở nên nhỏ bé

Lắng nghe con.

Y Phương (sinh năm 1948) tên thật là Hứa Vĩnh Sước.

- Quê hương: Trùng Khánh - Cao Bằng, ông thuộc dân tộc Tày.

- Ông gia nhập quân đội năm 1968 và phục vụ đến năm 1981, sau đó chuyển sang công tác tại Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Cao Bằng.

- Vào năm 1993, ông đảm nhiệm chức vụ chủ tịch Hội Văn nghệ Cao Bằng.

- Năm 2007, ông được trao giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật.

- Thơ của ông phản ánh một tâm hồn mạnh mẽ, chân thành và tinh khiết, với cách diễn đạt hình ảnh phong phú của người dân tộc miền núi, đậm chất bản sắc vùng cao.

- Bài thơ được viết vào năm 1980, khi đất nước vừa hòa bình thống nhất và đang trải qua nhiều khó khăn thiếu thốn. Bài thơ là sự chia sẻ và động viên của tác giả với chính mình, đồng thời gửi gắm thông điệp đến thế hệ sau.

- Đoạn 1: Hình ảnh con trưởng thành dưới tình yêu thương và sự hỗ trợ của cha mẹ, trong bối cảnh lao động vất vả của quê hương.

- Đoạn 2: Niềm tự hào về sức sống kiên cường và truyền thống tốt đẹp của quê hương, cùng ước vọng con sẽ tiếp tục gìn giữ các giá trị quý báu đó.

- Bài thơ diễn tả tình cảm ấm áp trong gia đình, tôn vinh truyền thống và niềm tự hào về quê hương và dân tộc. Nó giúp chúng ta cảm nhận sâu sắc về sức sống và vẻ đẹp tâm hồn của dân tộc miền núi, đồng thời gợi nhắc về tình yêu quê hương và ý chí vượt khó trong cuộc sống.

- Bài thơ được viết theo thể thơ tự do, mang lại cảm xúc rõ ràng và chân thực. Giọng điệu thơ ấm áp và sâu lắng, với ngôn ngữ cụ thể và nhiều ý nghĩa. Những hình ảnh thơ sinh động và độc đáo, thể hiện đậm nét bản sắc văn hóa miền núi, là những điểm nổi bật về mặt nghệ thuật của tác phẩm.

Người cha chia sẻ với con về tình cảm gia đình – nơi nuôi dưỡng con khôn lớn và trưởng thành

- Bốn câu thơ đầu: bầu không khí gia đình ấm áp và hạnh phúc. Mỗi bước đi, mỗi tiếng cười của con đều được cha mẹ chăm sóc và đón nhận với niềm vui → Đó là công lao to lớn mà con phải ghi nhớ.

- Nhịp thơ 2/3 kết hợp với cấu trúc đối xứng, lặp từ, lặp cấu trúc câu: “chân phải – chân trái, một bước – hai bước”, “tiếng nói - tiếng cười”… → hiện lên hình ảnh cụ thể: đứa con đang học đi, có lúc ôm mẹ, có lúc nắm tay cha, cả nhà như vang lên trong tiếng nói, tiếng cười.

- Điệp ngữ “bước tới” và động từ “chạm” → làm nổi bật bức tranh về một gia đình hạnh phúc.

=> Con là kết quả của một tình yêu đẹp, sinh ra trong hạnh phúc và trưởng thành bằng tình yêu thương, được nâng niu, vỗ về, dìu dắt bởi cha mẹ. Tấm lòng của cha mẹ là đích đến mà con hướng tới.

- Hai câu thơ cuối:

Cha mẹ luôn giữ gìn kỷ niệm ngày cưới

Ngày đầu tiên tuyệt vời nhất trong cuộc đời

+ Ngày cưới của cha mẹ đánh dấu sự khởi đầu cho cuộc sống của con.

+ Nhớ: Thể hiện sự trân trọng và nâng niu hạnh phúc gia đình của cha mẹ, tạo nên cái nôi hạnh phúc để con sinh ra và lớn lên.

=> Cha muốn gửi gắm rằng: Con đã được sinh ra trong niềm hạnh phúc.

- “Người đồng mình” là cách chỉ những người cùng sống trên một vùng đất, cùng quê hương, cùng dân tộc, với cách gọi rất gần gũi và thân thương.

- Yêu: vẻ đẹp đặc biệt

+ Cuộc sống lao động: Các động từ “cài, ken” không chỉ miêu tả những động tác khéo léo mà còn phản ánh sự hòa quyện và niềm vui trong công việc.

+ Thiên nhiên: động từ “cho” kết hợp với hình ảnh “Rừng cho hoa - con đường cho những tấm lòng” thể hiện sự rộng lượng và hào phóng của thiên nhiên đối với con người. Hình ảnh ẩn dụ và nhân hóa cho thấy người cha muốn con hiểu rằng quê hương là nơi giàu truyền thống văn hóa và đầy nghĩa tình, nơi đã hình thành nên tâm hồn cao đẹp của con người.

=> Cha đã khắc sâu trong lòng con lòng tự hào và sự biết ơn đối với vẻ đẹp của quê hương.

- Điệp ngữ “người đồng mình” nhấn mạnh rằng phẩm chất của con người chính là phẩm chất của quê hương. Những lời nói giản dị nhưng đầy yêu thương và gần gũi.

- Những phẩm chất đáng quý của người đồng mình:

+ Bản lĩnh sống đẹp: biết lo lắng, ước ao

+ Tấm lòng trung thành với nơi quê hương dù còn nhiều khó khăn và thiếu thốn (Những hình ảnh đặc sắc trong các câu thơ “Sống trên đá không chê đá gập ghềnh/ Sống trong thung không chê thung nghèo đói”)

+ Sống vô tư như “dòng sông, con suối/ vượt thác, leo ghềnh/ không bận tâm cực nhọc” → miêu tả cuộc sống đầy niềm vui và lạc quan trước những thử thách.

- Sử dụng từ trái nghĩa, điệp ngữ, và so sánh cụ thể với kiểu câu ngắn dài khác nhau → khẳng định niềm tự hào: người dân miền núi dù cuộc sống còn gian khổ nhưng vẫn sống mạnh mẽ, phóng khoáng và gắn bó sâu sắc với quê hương.

→ Người cha mong mỏi và hy vọng rằng con phải hiểu:

+ Trân trọng và tự hào về truyền thống quê hương, hãy tiếp tục gìn giữ tình nghĩa và sự trung thành.

+ Để con cái biết đối mặt và vượt qua thử thách, cần rèn luyện ý chí kiên cường.

- Sự tương phản trong câu nói “Người đồng mình thô sơ da thịt/ chẳng mấy ai nhỏ bé” thể hiện sự mộc mạc nhưng đầy nhiệt huyết và niềm tin.

- “Người đồng mình tự đục đá kê cao quê hương/ còn quê hương thì làm phong tục”

+ Ý nghĩa thực tế của hành động “đục đá kê cao” là một hoạt động thường gặp ở vùng núi.

+ Ý nghĩa ẩn dụ của “đục đá kê cao quê hương” là thể hiện tinh thần tự hào và ý thức bảo tồn nguồn cội.

- Cha mẹ mong muốn con cái phải tự hào về truyền thống quê hương, dùng những giá trị đó làm hành trang để vững bước trong cuộc sống. “Con ơi dù thô sơ da thịt/ lên đường/ không bao giờ nhỏ bé/ nghe con”

→ Câu thơ ngắn gọn, với một số câu chỉ hai chữ, nhấn mạnh điều cha muốn dạy con:

+ Sống phải cao cả, không bao giờ sống tầm thường hay “nhỏ bé” trước thiên hạ.

+ Giữ gìn phẩm cách giản dị và mộc mạc của “người đồng mình”.

+ Con cần tự tin và kiên định trên con đường đời, tiếp nối những giá trị tốt đẹp của quê hương yêu quý.

- Hai chữ “nghe con” đầy tâm tư thể hiện tình cảm sâu sắc của cha.

Tình cảm gia đình là chủ đề sâu sắc luôn thu hút sự quan tâm của các tác giả. Mỗi nhà thơ, với những trải nghiệm và tình cảm chân thành từ trái tim, kết hợp với sự nhạy cảm nghệ thuật, đã thể hiện một cách độc đáo những tình cảm thiêng liêng. Y Phương, nhà thơ dân tộc Tày, với phong cách thơ hồn nhiên, chân thật và đầy hình ảnh, đã góp phần vào chủ đề này qua bài thơ 'Nói với con' (1980).

Bài thơ là lời tâm tình của người cha gửi gắm cho con, với hy vọng con sẽ tiếp nối và phát huy những phẩm chất truyền thống quý báu của 'người đồng mình', góp phần làm cho quê hương và dân tộc ngày càng vững mạnh.

Mở đầu bài thơ, người cha gửi gắm tâm tình về nguồn cội sinh dưỡng: con trưởng thành nhờ tình yêu của cha mẹ và quê hương. Trước hết, người cha nhấn mạnh về tình cảm gia đình – nơi đầu tiên nuôi dưỡng con lớn khôn:

Qua những hình ảnh cụ thể như 'chân phải', 'chân trái', 'tiếng nói', 'tiếng cười', nhà thơ đã khắc họa hình ảnh một đứa trẻ chập chững tập đi và bi bô tập nói bên cha mẹ. Y Phương đã tạo nên bức tranh gia đình ấm áp, hạnh phúc, ngập tràn tiếng cười và sự chăm sóc của cha mẹ dành cho con cái. Từng bước đi, từng tiếng cười nói của con đều được nâng niu, chăm sóc, phản ánh tình cảm gia đình sâu sắc và công lao vĩ đại của cha mẹ mà con cần ghi nhớ.

Ngoài tình cảm gia đình, người cha còn muốn chia sẻ với con về một cội nguồn sinh dưỡng rộng lớn hơn, đó là tình làng xóm và quê hương:

Nhà thơ Y Phương, với tư duy hình ảnh phong phú của người miền núi, đã mô tả sinh động và chân thực cuộc sống lao động đầy nghĩa tình và thơ mộng của 'người đồng mình'. 'Người đồng mình' chỉ những người sống cùng vùng miền, quê hương và dân tộc.

Câu thơ dùng từ 'con ơi' kết hợp với 'yêu lắm' tạo nên sự ngọt ngào và chan chứa niềm tự hào về tình yêu quê hương. Cuộc sống lao động cần cù của 'người đồng mình' được thể hiện qua hình ảnh cụ thể và gợi cảm: 'đan lờ' – dụng cụ đánh bắt cá trở thành 'cài nan hoa' dưới bàn tay khéo léo; những ngôi nhà sàn không chỉ dựng bằng gỗ mà còn tạo nên từ 'câu hát' – nét văn hóa của 'người đồng mình'.

Các động từ 'đan', 'cài', 'ken' không chỉ mô tả các động tác lao động mà còn phản ánh phẩm chất cần cù, yêu lao động, và niềm vui sống của người dân miền núi. Bên cạnh đó, người cha còn nhắc đến 'rừng núi' và những 'con đường' của 'người đồng mình':

Rừng không chỉ cung cấp gỗ và măng tre mà còn tặng những 'hoa' đẹp đẽ. 'Hoa' là món quà của thiên nhiên, kết tinh từ những gì tinh túy và lãng mạn nhất mà trời đất ban tặng cho con người nơi đây. 'Con đường' là cầu nối gắn bó chặt chẽ giữa những 'người đồng mình'.

Những 'con đường' được hình thành từ những 'tấm lòng' nhân ái, rộng lượng. Đó là những con đường vào thung, ra suối, dẫn vào làng, bản, trường học, cánh đồng... Những con đường này chính là biểu hiện của tình đoàn kết và sự gắn bó của cộng đồng.

Vậy, thiên nhiên rừng núi không chỉ ban tặng vẻ đẹp tạo hóa mà còn nâng đỡ và nuôi dưỡng con người về mặt tâm hồn và lối sống. Từ tình cảm quê hương, người cha bất ngờ chuyển sang chia sẻ với con về tình cảm riêng tư của 'ngày cưới':

Nhiều người có thể thắc mắc về sự chuyển tiếp đột ngột này. Y Phương giải thích rằng tình cảm giữa các đôi lứa và cha mẹ bắt nguồn từ tình yêu đối với quê hương và cuộc sống lao động. Theo nhà thơ, khi con người sống gắn bó với quê hương và lao động, họ sẽ tìm thấy tình yêu và hạnh phúc.

Do đó, sự ra đời của người con không chỉ là kết quả của tình yêu cha mẹ mà còn là kết quả của tình cảm rộng lớn từ quê hương. Quê hương đã ban tặng tình cảm và che chở con từ những ngày đầu tiên của cuộc đời.

Từ việc nhắc lại nguồn gốc sinh dưỡng ở khổ thơ đầu tiên, đến khổ thơ thứ hai, người cha tiếp tục ca ngợi những phẩm chất cao đẹp của người đồng mình, khơi dậy lòng tự hào về quê hương, dân tộc và dặn dò con phải phát huy và sống xứng đáng với truyền thống của quê hương.

Câu thơ đầu tiên lặp lại 'Người đồng mình thương lắm con ơi' nhưng có sự điều chỉnh nhẹ. Nếu ở khổ thơ trước, từ 'yêu' thể hiện tình cảm chân thành từ trái tim, thì ở khổ này, từ 'thương' không chỉ là tình cảm chân thật mà còn chứa đựng sự sẻ chia và đồng cảm sâu sắc.

Do đó, 'người đồng mình' – những người cùng sống trên mảnh đất, quê hương, dân tộc, cùng chung lý tưởng đã đoàn kết, sẻ chia và gắn bó, cùng nhau xây dựng quê hương ngày càng thịnh vượng và tươi đẹp hơn

Hai câu tiếp theo thể hiện sức sống dẻo dai, mạnh mẽ và bền bỉ của 'người đồng mình'. Nghệ thuật tương phản trong 'cao đo – xa nuôi' và 'nỗi buồn – chí lớn' giúp tác giả khắc họa rõ nét các trạng thái khác nhau của 'người đồng mình'. Từ 'nỗi buồn – chí lớn' tuy vô hình nhưng được hình dung cụ thể như có hình dáng và khối lượng.

'Người đồng mình' dù buồn bã, lo lắng và trăn trở vì còn phải đối mặt với vô vàn khó khăn và thử thách, như tình trạng đói nghèo chưa được cải thiện, vẫn không ngừng giữ vững chí khí, kiên cường vượt qua gian nan để đưa quê hương tiến lên, ngày càng phát triển và thịnh vượng.

Câu thơ tuy đơn giản và chân thật nhưng đã thể hiện rõ tinh thần kiên cường và ý chí mạnh mẽ của người dân vùng cao. Niềm tự hào về con người quê hương được kết nối với những phẩm chất quý báu mà người cha muốn truyền đạt cho con.

Nhà thơ dùng nhiều hình ảnh để mô tả cuộc sống của người miền núi như: 'đá gập ghềnh', 'thung nghèo khó', 'vượt thác, leo ghềnh' để diễn tả những thử thách, vất vả và khó khăn mà họ phải đối mặt. Điệp ngữ 'sống ... không ngại' (lặp lại 2 lần), kết hợp với nhịp thơ nhanh, gấp gáp và so sánh 'như sông, như suối' thể hiện sức sống mạnh mẽ, bền bỉ của người miền núi trước những thử thách, khó khăn trong cuộc sống khi chiến tranh đã lùi xa không lâu.

Nhà thơ bày tỏ niềm tự hào về 'người đồng mình' với sức mạnh và ý chí rộng lớn, cùng tinh thần đoàn kết, gắn bó sâu sắc với quê hương của mình. Ông cha mong muốn con cái sống chân thành và trung thành với quê hương, đất nước, và dân tộc; chấp nhận và vượt qua khó khăn, thử thách với lòng kiên định và niềm tin không gì cản nổi.

Trong bốn câu thơ tiếp theo, giọng điệu của người cha nhắn nhủ con đã chuyển sang một cách nhìn triết lý sâu sắc hơn, nhưng vẫn giữ nguyên mạch cảm xúc.

Nghệ thuật đối lập giữa vẻ bề ngoài và nội tâm. Hình ảnh 'thô sơ da thịt' thể hiện vẻ đẹp giản dị, mộc mạc của 'người đồng mình', nhưng tâm hồn họ không hề 'nhỏ bé', mà đầy tự trọng, chí khí và khát vọng xây dựng quê hương. Để đạt được điều đó, 'người đồng mình' phải chăm chỉ lao động:

Câu thơ chứa hai lớp nghĩa, vừa tả thực vừa ẩn dụ. Tác giả mô tả cuộc sống lao động vất vả của người dân miền núi qua cụm từ 'tự đục đá', nhấn mạnh sự tự nguyện và nỗ lực vì sự phát triển quê hương. Hình ảnh 'kê cao quê hương' không chỉ phản ánh công việc cực nhọc mà còn là biểu tượng của lòng tự hào và tự tôn dân tộc. Những người cần cù, chịu khó đã xây dựng nên quê hương và phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc.

Bài thơ kết thúc với một thông điệp sâu sắc, nhắc nhở người con tự hào về truyền thống quê hương, và dùng những tình cảm đó làm hành trang cho cuộc sống:

Hình ảnh 'thô sơ da thịt' xuất hiện lần thứ hai nhằm nhấn mạnh mong muốn của người cha dành cho con: dù người đồng mình có vẻ mộc mạc, chân thành và giản dị, nhưng tâm hồn không hề nhỏ bé. Người đó luôn hướng đến những lý tưởng cao cả. Vì vậy, trên con đường đời, con phải tự tin và tự hào về quê hương, sống xứng đáng với 'người đồng mình' và không lùi bước trước khó khăn. Đằng sau con là tình yêu thương của cha mẹ, gia đình, quê hương và phẩm chất quý báu của 'người đồng mình'. Hai từ 'nghe con' ở cuối bài thơ chứa đựng tình yêu và niềm tin sâu sắc của người cha.

Tóm lại, với bố cục mạch lạc và dẫn dắt tự nhiên, cùng hình ảnh cụ thể nhưng vẫn đầy chất thơ, bài thơ 'Nói với con' diễn tả tình cảm gia đình ấm áp, ca ngợi truyền thống cần cù và sức sống mãnh liệt của quê hương và dân tộc. Điều quý giá nhất người cha truyền đạt là lòng tự hào về quê hương và niềm tin khi bước vào đời.

Khi biết tự hào đúng cách, con sẽ có sự tự tin vững chắc. 'Lên đường / Không bao giờ nhỏ bé / Nghe con' – bài thơ nhắc nhở mỗi người về lòng gắn bó với truyền thống, quê hương và ý chí vượt lên trong cuộc sống.