Núi

Núi là hình thức địa hình lồi, có dốc và chiều cao thường lớn hơn và cao hơn so với đồi, bao phủ trên một diện tích nhất định. Nó được hình thành bởi sự uốn lượn do tác động của lực nội.

Theo quan điểm của các nhà nghiên cứu, núi cao hơn so với đồi. Theo bách khoa toàn thư Britannica, núi có chiều cao từ 500 m trở lên.

Núi là hình thái địa lý phổ biến trên Trái Đất, chiếm 52% diện tích châu Á, 36% Bắc Mỹ, 25% châu Âu, 22% Nam Mỹ, 17% Úc, khoảng 33% bề mặt châu Âu và 24% bề mặt Trái Đất.

Định nghĩa

Chương trình môi trường Liên Hợp Quốc định nghĩa 'môi trường núi' bao gồm:

• Cao độ tối thiểu 2.500 m (8.200 ft);
• Cao độ tối thiểu 1.500 m (4.900 ft), với độ dốc lớn hơn 2 độ;
• Cao độ tối thiểu 1.000 m (3.300 ft), với độ dốc lớn hơn 5 độ;
• Cao độ tối thiểu 300 m (980 ft), với dãy cao nguyên kéo dài 300 m (980 ft) trải dài 7 km (4,3 mi).

Theo định nghĩa trên, vùng núi chiếm 33% diện tích châu Á - Âu, 19% Nam Mỹ, 24% Bắc Mỹ và 14% châu Phi. Chiếm 24% bề mặt đất liền Trái Đất.

Chiều cao

Chiều cao của núi thường được tính từ mực nước biển. Dãy Himalaya có chiều cao trung bình là 5 km tính từ mặt nước biển, còn dãy Andes là 4 km. Phần lớn các dãy núi khác cao trung bình từ 2 đến 2,5 km. Everest, thuộc dãy Hymalaya với độ cao 8848 m tính từ mặt nước biển, là đỉnh núi cao nhất thế giới.

Tuy nhiên, nếu tính từ tâm Trái Đất thì phần lồi ra xa tâm nhất là đỉnh Chimborazo, thuộc dãy Andes ở Ecuador. Chiều cao 6272 m tính từ mặt nước biển của nó thậm chí thấp hơn đỉnh cao nhất của dãy Andes, nhưng do ellipsoid của Trái Đất phình ra ở xích đạo và Chimborazo lại gần xích đạo, nên nó cao hơn 2150 m so với Everest, nếu tính từ tâm Trái Đất.

Nếu tính từ vòng chân núi không kể mực nước biển thì Mauna Kea, thuộc Hawaii, Hoa Kỳ là đỉnh có chiều cao lớn nhất. Phần trồi trên mặt nước biển chỉ cao 4205 m, nhưng phần nằm dưới mặt nước khoảng 6000 m, tổng cộng 10205 m.

Với chiều cao 26km, cao hơn hẳn so với các ngọn núi trên Trái Đất (Andrew Fraknoi et al., 2004), núi Olympus Mons trên Sao Hỏa hiện nay được coi là ngọn núi cao nhất trong Hệ Mặt Trời.

Đặc điểm

Núi được hình thành từ các quá trình địa chất hàng triệu năm trước. Đa số núi có dạng sườn dốc hai bên và đỉnh thường nhọn. Đỉnh núi còn được gọi là đỉnh rẻo.

Địa chất

Có ba loại núi chính bao gồm núi lửa, núi uốn nếp và núi khối tảng. Quá trình hình thành núi thường xảy ra do sự di chuyển của các mảng vỏ đất, hoặc do các phản ứng chuyển động hoặc sự nén ép. Các lực nén ép, sự nâng đẳng tĩnh và sự xâm nhập của vật liệu làm cho bề mặt đá nâng lên, tạo nên một địa hình cao hơn xung quanh. Chiều cao của núi có thể là đồi, cao hơn và dốc hơn gọi là núi. Cách hình thành núi khác nhau tùy thuộc vào sự tương tác với các lực tạo hóa, bao gồm núi uốn nếp và núi khối tảng. Các loại núi khác bao gồm núi lửa và núi ngâm giữa đại dương.

Núi uốn nếp

Các lực nén ép trong quá trình va chạm của các lục địa có thể tạo ra các vùng bị nén ép, làm cho chúng dày hơn và hình thành các nếp uốn. Các vật liệu di chuyển theo hướng lên hoặc xuống tạo thành các dạng địa hình này.

Núi khối tảng

Núi khối tảng được hình thành khi các vùng lớn bị tách ra theo các đứt gãy và có sự di chuyển theo hướng thẳng đứng. Các loại núi này khá phổ biến. Các khối núi được nâng lên tạo thành các núi khối tảng hoặc các địa lũy. Các khối sụt lún tạo thành các địa hào, là một trường hợp nhỏ hơn so với hệ thống thung lũng tách giãn. Các dạng địa hình này có thể được tìm thấy ở Đông Phi, vùng núi Vosges của Pháp, vùng Basin và Range phía Tây Bắc Mỹ và thung lũng sông Rhine.

Núi lửa

Núi lửa được hình thành khi một tấm vỏ đất bị hút chìm dưới một tấm vỏ đất khác hoặc hình thành ở các sống núi giữa đại dương hoặc các điểm nóng. Ở độ sâu khoảng 100 km, các đá nóng chảy và hình thành magma sau đó magma này tràn lên bề mặt. Khi magma lên bề mặt, thường tạo thành các núi lửa như núi lửa kiểu khiêng, hay núi lửa đài. Ví dụ như Núi Phú Sĩ ở Nhật Bản và Núi Pinatubo ở Philippines. Magma không lên bề mặt để tạo thành núi mà nó có thể đông lại dưới bề mặt đất vẫn có thể hình thành các núi dạng vòm như Núi Navajo ở Hoa Kỳ.

Sống núi giữa đại dương

Sống núi giữa đại dương là một dãy núi nằm dưới nước hình thành bởi hoạt động kiến tạo mảng. Đây là loại sống núi đại dương có đặc điểm là một trung tâm tách giãn đại dương, hay còn gọi là tách giãn đáy đại dương. Đáy biển được nâng lên là kết quả của các dòng nóng lên từ manti trong vỏ đại dương và tràn xuống đáy đại dương dưới dạng lava, tạo ra vỏ mới bởi sự đông đặc.

Xói mòn

Sau khi nâng lên, các núi phải chịu sự tác động của các yếu tố gây xói mòn như nước, gió, băng và lực trong. Xói mòn làm cho bề mặt của núi trở nên trẻ hơn so với các đá tạo nên chúng. Các hoạt động của sông băng tạo ra các đặc điểm địa hình như các đỉnh kim tự tháp, các vách đá sắc nhọn, các hồ trong các hố dạng nắp và các hồ. Các núi trên cao nguyên như Catskills, được hình thành từ quá trình xói mòn của các cao nguyên được nâng lên.

Những ngọn núi nổi tiếng

Việt Nam

• Hoàng Liên Sơn - dãy núi cao nhất Việt Nam với đỉnh Fansipan
• Dãy Trường Sơn - dãy núi dài nhất Việt Nam, kéo dài từ bắc Trung Bộ tới Tây Nguyên ra tận biển.
• Núi Tam Đảo, Vĩnh Phúc
• Núi Ba Vì - đỉnh núi cao nhất Hà Nội
• Núi Bà Đen, Tây Ninh - ngọn núi cao nhất Nam Bộ
• Vùng Bảy Núi, An Giang.
• Núi Ngọc Linh - ngọn núi cao nhất miền Trung, có loài nhân sâm của Việt Nam nổi tiếng

Thế giới

• Dãy núi Himalaya - dãy núi cao nhất thế giới với đỉnh Everest - đỉnh núi cao nhất thế giới.
• Dãy núi Andes - dãy núi dài nhất châu Mỹ, gắn liền với nền văn minh Andes.
• Ngọn núi Acaguona - đỉnh núi cao nhất Nam Mỹ
• Dãy núi Alps - dãy núi chính của châu Âu.
• Núi Phú Sĩ, ngọn núi nổi tiếng của Nhật Bản.
• Núi Thái Sơn, Trung Quốc
• Đỉnh Núi Kilimanjaro - đỉnh núi cao nhất Châu Phi