Pgs.ts. Mai Nguyễn Phương: Khám Phá Sự Linh Hoạt Qua Việc Kể Chuyện Và Lắng Nghe

Những nỗi đau mà các thế hệ trước phải trải qua đã không còn tồn tại xung quanh chúng ta. Tuy nhiên, theo PGS.TS Nguyễn Phương Mai, chúng vẫn tồn tại trong một nơi không ngờ đến: cơ thể sinh học của chúng ta.

Hành vi kể chuyện đóng vai trò quan trọng trong quá trình tiến hóa của loài người

Theo chị Phương Mai, kể chuyện đóng vai trò quan trọng nhất trong quá trình tiến hóa của loài người, bởi đó là cách chúng ta trao đổi và tích lũy kiến thức thông qua câu chuyện hoặc kinh nghiệm của những cá nhân khác.

Điều này làm cho con người trở thành loài vật mạnh mẽ nhất trên hành tinh, bởi chúng ta có thể làm những điều mà bản tính sinh học không thể. Ví dụ, chúng ta không có cánh, nhưng với việc tích lũy kiến thức, chúng ta có thể tạo ra máy bay. Chúng ta cũng không có vây hay mang, nhưng vẫn có thể di chuyển trên mặt nước hoặc dưới nước bằng tàu thủy hoặc tàu ngầm.

Thông qua việc kể chuyện, con người đã trở nên giao tiếp hiệu quả hơn và tạo ra một môi trường giao tiếp tích cực hơn. Điều này là kết quả của những nỗ lực học tập và nghiên cứu của chị Phương Mai về giao tiếp, quản trị đa văn hóa và kiến thức về hệ thần kinh não bộ, cũng như từ kinh nghiệm viết báo và thực hiện các bài phóng sự trong quá khứ.

Theo chị, việc viết báo hoặc thực hiện nghiên cứu khoa học đều là một cách để truyền đạt câu chuyện của con người. Cả hai đều cố gắng thu hút sự chú ý của độc giả bằng cách truyền đạt một câu chuyện cá nhân nào đó. Việc không đưa ra phần tự sự trong viết báo hoặc nghiên cứu khoa học chỉ tạo ra những thông tin khô khan và không gây sự lưng nghe.

Khi chia sẻ thông tin chỉ bằng con số và dữ liệu, chỉ có phần não liên quan đến ngôn ngữ được kích hoạt. Tuy nhiên, khi chúng ta chia sẻ thông tin bằng một câu chuyện, cả não bộ sẽ được kích hoạt. Hành động kể chuyện khiến người nghe cảm thấy như mình đang sống trong câu chuyện, và cơ thể sản sinh ra những tín hiệu thần kinh và hormone giống như khi thực hiện hành động trong câu chuyện.

Tập trung giữa vô số dữ liệu

Những phân tích về vai trò của việc kể chuyện và chia sẻ thông tin dẫn chúng ta đến kết luận: “Người kể chuyện là người khiến cho câu chuyện của mình trở thành câu chuyện của người khác trong bộ não của người nghe.”

Nhận định này đúng nhưng chưa đủ, vì chỉ giải quyết một phần vấn đề. Chúng ta có thể thu hút người khác để lắng nghe câu chuyện của mình, nhưng cần phải khiến họ tập trung. Nghe một câu chuyện và tập trung vào đó là hai hành động khác nhau.

Do đó, người kể chuyện giỏi phải có khả năng thu hút sự chú ý của người nghe. Nhưng trong thời đại của tin tức ngắn và cập nhật liên tục, rất khó để chúng ta thực sự tập trung vào một điều gì đó. Thậm chí, có thể chúng ta sẽ tập trung vào những thông tin không chính xác, dẫn đến quan điểm sai lầm.

Theo chị Phương Mai, chúng ta thường muốn thấy những điều phù hợp với niềm tin của mình, được gọi là thiên kiến xác nhận. Tuy nhiên, não bộ tự tạo ra những kết nối ý nghĩa giữa các chi tiết rời rạc, giúp chúng ta hiểu thế giới một cách đơn giản.

Vì vậy, lời giải thích về vũ trụ, về thế giới có thể không phản ánh thực tế, mà chỉ là cách não ta liên kết thông tin lại. Để hiểu rõ hơn về thế giới, chúng ta cần phải đánh giá lại cảm xúc và kinh nghiệm của mình, thách thức kiến thức đã có để tìm ra cách hiểu mới.

Kể chuyện như một hình thức đối thoại và hòa giải

Sau khi tự khám phá sâu vào bên trong tâm hồn, nhìn vào những cảm xúc, kinh nghiệm và ký ức đã trải qua, ta có thể nhận ra dấu vết của những nỗi đau từ thế hệ trước. Đó là những cuộc chiến từ lâu, là những cú súng từ quá khứ vẫn đang ám ảnh hiện tại.

Theo chị Phương Mai, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng những đau khổ mà một cộng đồng trải qua trong thế hệ này có thể ảnh hưởng đến hoạt động của gen trong cơ thể, ghi lại trên thế hệ sau.

Ví dụ, khi nghiên cứu gen của con cháu những người từng trải qua đói kém hoặc chế độ nô lệ, các nhà khoa học nhận thấy gen của họ vẫn tiếp tục hoạt động như phải chống lại môi trường xung quanh.

Theo chị Phương Mai, điều này có thể là lý do khiến người dân Việt Nam và con người nói chung cảm thấy bất an, cảm thấy phải đối mặt với cuộc chiến, thể hiện bản thân như kẻ ác và hình ảnh của người khác như nạn nhân.

Để vượt qua tâm lý này, ta cần nhìn vào nỗi đau của mình và của người khác. Chúng ta cần lắng nghe lẫn nhau để hiểu câu chuyện của chúng ta và của người khác, từ đó tạo ra một bức tranh toàn diện. Chỉ khi đó, ta mới có thể tha thứ và tạo ra kết nối với người khác.

Chị Phương Mai chỉ trình bày một ví dụ duy nhất, đó là dự án hòa giải dân tộc tại Rwanda - quốc gia từng chứng kiến một trong những thảm họa diệt vong tồi tệ nhất trong lịch sử nhân loại, nơi mà xung đột chủng tộc đã biến hàng xóm của bạn trở thành kẻ sát nhân. Trong khoảng 100 ngày, gần 1 triệu người đã mất vì những biện pháp độc ác.

Vậy làm sao để vượt qua nỗi đau đó? Họ đã thuyết phục hai bên ngồi lại và chia sẻ câu chuyện của mình. Từ đó, họ theo dõi sợi dây của những vết thương di truyền. Đó là lịch sử bị thống trị bởi người Bỉ, lịch sử chia rẽ cộng đồng và truyền bá sự căm hận.

Khi cả nạn nhân lẫn kẻ phạm tội cùng nói lên, chúng ta thấy rằng câu chuyện của mỗi bên đã thức tỉnh phần con người ẩn sau bên kia, giúp họ giải quyết vấn đề một cách nhân văn hơn. Từ đó, họ chấp nhận và tha thứ cho quá khứ, cũng như cho nhau. Đó cũng là cách mà cộng đồng đó chia sẻ những câu chuyện chung, những câu chuyện mới thay thế cho những câu chuyện cá nhân để tạo nên cộng đồng.