Phan Bá Vành

Phan Bá Vành (Vinh) (潘伯鑅, 10/09/1790 – 1827) là một nhà lãnh đạo nổi bật trong cuộc khởi nghĩa nông dân tại Sơn Nam Hạ dưới triều Minh Mạng của nhà Nguyễn.

Tiểu sử

Phan Bá Vành thuộc thế hệ thứ 11, có tổ tiên là Phan Chính Niệm từ Trà Lũ (xã Trà Lũ, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định), đến đời tổ thứ 6 là Phan Tấn Minh đã di cư và thành lập ấp ở Minh Giám (Thái Bình) vào năm 1600. Ông sinh ngày 10/09/1790 tại làng Minh Giám, hiện nay là làng Nguyệt Lâm, xã Vũ Bình, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình. Khi còn nhỏ, gia đình ông gặp khó khăn, cha mất sớm, ông phải làm việc vất vả để kiếm sống, từ mò cua bắt cá đến làm thuê, cày mướn cho các gia đình khá giả. Phan Bá Vành nổi bật với sức khỏe dẻo dai và tài năng ném lao xuất sắc.

Phan Bá Vành thường được gọi là Ba Vành do ông có ba vết xước ngang trên cơ thể (ba vết vành ngang).

Vào tháng 2 năm Bính Tuất 1826, Phan Bá Vành đã phát động khởi nghĩa ở vùng Đồng bằng sông Hồng, bao gồm các tỉnh Hải Dương, Thái Bình, Hải Phòng và Nam Định hiện nay. Ông tập hợp những người cùng chí hướng và dân nghèo để nổi dậy. Trong số đó có Nhân Dục tên Hạnh, kết hợp với Lê Duy Lương tại Đồ Sơn, tự xưng có rồng vàng và sử dụng màu đen cho y phục, cờ.

Phan Bá Vành đã xây dựng các công sự phòng thủ dọc theo đường thủy Nam Định và liên minh với tướng Tây Sơn Nguyễn Hạnh và Chiêu Liễn. Quân nổi dậy đã chiếm được hai đồn Trà Lý và Lân Hải, tiêu diệt hai quan ngự sứ Đặng Đình Liễn và Nguyễn Trung Diễn, sau đó tiến công vào các phủ huyện. Đoàn thuyền của triều đình chở lương thực và quân khí gồm 12 chiếc đã bị Phan Bá Vành phục kích tại Cồn Tiên, Bác Trạch (thuộc huyện Trực Ninh, Nam Định), cướp sạch.

Quân của Phan Bá Vành hoạt động mạnh mẽ suốt năm, buộc quân triều đình ở các trấn Bắc Thành phải đối phó căng thẳng. Vào cuối năm, ông giành chiến thắng lớn tại cửa sông Văn Úc, thuộc thành phố Hải Phòng hiện nay, chém viên thần sách thập cơ Hùng Cự, bắt đốc phủ Tiên Hưng nhưng không giết, chỉ làm nhục bằng cách cạo trọc tóc và thả về.

Khởi nghĩa của Phan Bá Vành đã xây dựng căn cứ chính tại Trà Lũ - Phú Nhai (nay là ba xã Xuân Trung, Xuân Bắc và Xuân Phương, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định). Đây cũng là quê hương của nhà thờ Phan tộc, nơi thờ tổ tiên đời thứ 11 của ông (theo Phan Tộc thế phổ, thủy tổ là Phan Chính Niệm, đến đời thứ 6 chia thành các nhánh, trong đó có Phan Tấn Minh di cư đến Thái Bình lập ấp).

Tại khu vực Trà Lũ, nhờ vào địa hình đồng bằng với hệ thống sông ngòi dày đặc cùng các đồi cao như Cựu Cốt, Thái Bằng, gò Rô, gò Màn,... và khu vực phía nam và đông nam có rừng sú vẹt, Phan Bá Vành đã cho xây dựng các công sự để bảo vệ.

Nghĩa quân của Phan Bá Vành bao gồm nhiều nhân tài võ nghệ như Hai Đáng, Trần Bá Hựu, Vũ Thị Minh, Ba Hầm, Phạm Ba, Phan Khánh, Trần Diễn, tất cả đều được ông xếp vào hàng ngũ Thập bát hải quân.

Hai Đáng được Phan Bá Vành bổ nhiệm làm trưởng tả quân, là người có tài mưu lược, từng đối đầu với Thống chế Trương Phúc Đặng. Ông nổi tiếng với khả năng chiến đấu, đảm nhận việc cung cấp lương thực và có khả năng ngoại giao tốt, giúp Phan Bá Vành thu phục lòng người.

Theo tài liệu Trà Lũ Xã Chí của Cử nhân Lê Nhưng viết:

'Có một người họ Phan tên là Khánh (cháu ngoại của Vũ Tân, đô vật nổi tiếng từng đấu với Thống chế Nam Định Nhật) làm đội trưởng. Vào cuộc biến động năm Đinh Hợi, Khánh đã được Ba Vành bổ nhiệm. Khi quân địch dùng voi chiến để tấn công, quân của Vành hoảng loạn bỏ chạy, chỉ có Khánh cầm hai cây gươm dũng cảm lao vào đánh voi, khiến voi bỏ chạy và biến thua thành thắng'

Sau gần một năm chiến đấu không thành công, vua Minh Mạng đã cử Binh tào thị lang Nguyễn Công Trứ làm tham mưu, dẫn đạo quân Long phi hổ dực từ Huế ra Bắc. Quân triều đình bao vây các công sự, Nguyễn Công Trứ phối hợp với quân Bắc Thành, thống tướng Nguyễn Văn Lý, thượng thư Hoàng Kim Sáng, và thủy đô đốc Phạm Bá Hùng để đánh bại đại quân của Phan Bá Vành tại căn cứ làng Trà Lũ.

Trong đêm tối, Phan Bá Vành đã cho đào một con sông để chạy ra biển. 'Khi quân địch tiến công và rút lui đều gặp khó khăn, việc thoát ra biển trở nên không khả thi. Đã phải chọn một khu đất bằng khoảng 100 trượng để đào sông, kết nối từ Cát Xuyên ra sông Ngô Đồng (còn gọi là Cống Vành), nhưng nước cạn khiến thuyền mắc kẹt và không thể di chuyển.' Quân triều đình đã bắt được Phan Bá Vành cùng hơn 760 người lính của ông.

Gia phả họ Trần ở Trà Lũ ghi chép rằng 'Người dân phải chịu nỗi oan khi quân giặc đã đốt sạch đất đai, không còn gì'

Vào năm 1827, khi cuộc nổi dậy thất bại, Phan Bá Vành đã tự sát bằng cách cắt lưỡi trong khi bị đưa về kinh đô. Hiện nay, đền thờ Thủ lĩnh Phan Bá Vành tại thôn Nguyệt Lâm, xã Vũ Bình, Kiến Xương, Thái Bình đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia và được xây dựng khang trang. Hằng năm, đền tổ chức hai lần hội vào tháng 2 và tháng 9 âm lịch để tưởng niệm ngày sinh của Thủ lĩnh và giỗ trận cho các nghĩa binh nghĩa sỹ.

Vinh Danh

Trong triều đại nhà Nguyễn, Phan Bá Vành bị xem là tướng giặc, và quan quân đã phải vất vả mới dẹp được ông. Tuy nhiên, ở khu vực khởi nghĩa thuộc đồng bằng sông Hồng, đặc biệt là các tỉnh Nam Định, Thái Bình, Hải Phòng, Hải Dương, Hưng Yên... ông được coi là một vị thủ lĩnh của dân nghèo, nổi dậy chống lại áp bức.

Di tích Đồn Cả, nơi thờ Phan Bá Vành và các nghĩa sĩ, nằm ở tỉnh Thái Bình. Được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia vào ngày 20 tháng 10 năm 1990. Đến tháng 6 năm 2013, UBND huyện Kiến Xương đã phê duyệt dự án xây dựng với việc san lấp mặt bằng và xây mới 13 hạng mục như Đền chính hình chữ Tam (312 m²), Nhà Tả - Hữu vu, Phương Đình, Nhà Bia, Nghi Môn, đồ thờ,... với tổng kinh phí xây dựng là 35,8 tỷ đồng.

Hiện nay, nhiều con đường và phố tại các tỉnh, thành phố Việt Nam được đặt tên theo ông:

• Đường Phan Bá Vành - Quận Bắc Từ Liêm - Thành phố Hà Nội (1,5 km)
• Đường Phan Bá Vành - Quận 2 - Thành phố Hồ Chí Minh (750 m)
• Phố Phan Bá Vành - Thành phố Bà Rịa - Tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu (85 m)
• Đường Phan Bá Vành - Thành phố Thái Bình - Tỉnh Thái Bình (3,2 km)
• Đường Phan Bá Vành - Quận Sơn Trà - Thành phố Đà Nẵng (1,2 km)
• Đường Phan Bá Vành - Thành phố Quy Nhơn - Tỉnh Bình Định (140 m)
• Phố Phan Bá Vành - Thành phố Nam Định - Tỉnh Nam Định (105 m)

Ca Dao

Trời không bỏ rơi ông Vành

Quan quân triều Nguyễn bị tiêu tan như tro bụi.

Trên trời có sao sáng lấp lánh

Dưới hạ giới có vua Ba Vành.

Trên trời có sao sáng lấp lánh,

Ở làng Trà Lũ có vua Bá Vành.

Trên trời có sao sáng lấp lánh,

Ở làng Minh Giám có vua Bá Vành.

• Trà Lũ Xã Chí, do cử nhân Lê Nhưng viết vào năm Ất Mão, niên hiệu Duy Tân thứ 9. Trần Lê Hựu dịch (Khoa Lịch sử, Đại học Sư Phạm Hà Nội 1, 1971) ký hiệu thư viện VD-TL/1054

Chú thích

• Cuộc Khởi Nghĩa của Phan Bá Vành

• Phong trào nông dân khởi nghĩa, trang 210 – 229
• Lịch sử chế độ phong kiến, Tập 3, trang 505 – 506