Phân tích bài thơ Cảnh khuya - Hồ Chí Minh

Dàn ý

1. Khám phá nội dung

- Giới thiệu sơ lược về tác giả Hồ Chí Minh: Ông là một vị lãnh tụ tài ba, vĩ đại của dân tộc Việt Nam, cũng là một nhà thơ lỗi lạc.

- Giới thiệu về bài thơ “Cảnh khuya”: Bài thơ được sáng tác trong thời gian kháng chiến chống Pháp, khi đó ông đang lo lắng cho cuộc chiến chống lại thực dân Pháp. Vì không thể ngủ, ông đã viết nên bài thơ này.

2. Phân tích chi tiết

a. Mô tả vẻ đẹp tự nhiên tại chiến khu Việt Bắc

- Mô tả vẻ đẹp tự nhiên như một bức tranh động chứ không phải tĩnh.

- Mở đầu bằng tiếng suối: tiếng suối trong rừng xa xa vang vọng như giọng hát của một cô gái trong trẻo.

+ Sự thay đổi của tiêu chuẩn cái đẹp: thiên nhiên trở thành tiêu chuẩn để nói về vẻ đẹp của con người (biểu tượng tượng trưng); con người là tiêu chuẩn để chỉ sự đẹp của thiên nhiên (Tiếng suối như giọng hát).

+ Tiếng suối róc rách êm tai như giọng hát của một cô gái.

+ Ánh trăng tạo ra những bóng hoa trên mặt đất.

+ Từ “lồng” nhấn mạnh sự tỏa sáng của ánh trăng.

⇒ Cảnh vật tự nhiên hiện lên với vẻ đẹp của sự yên bình, huyền ảo của ánh trăng đêm. Nó không chỉ có màu sắc vàng yên bình mà còn có âm thanh của tiếng suối chảy róc rách như tiếng hát xa xăm.

b. Tâm trạng của nhà thơ

- Câu thứ ba chứa dấu phẩy ở giữa như làm chia cắt hai sự đối lập.

- Tâm trạng của nhà thơ là sự lo lắng, không yên bình.

- Người không thể ngủ, chỉ có người lo lắng mới có thể tả hết được vẻ đẹp của đêm khuya.

- Không phải để ngắm cảnh mà vì đang lo lắng cho quốc gia.

⇒ Trái ngược với sự hài hòa của thiên nhiên là tâm trạng lo lắng của nhà thơ, lo lắng cho ngày mai của đất nước, cho ngày mai có độc lập hay không.

3. Kết luận

- Tóm tắt giá trị nghệ thuật và nội dung của bài thơ

+ Nội dung: vẻ đẹp của đêm trăng rằm tháng giêng ở miền Tây Bắc và tình yêu thiên nhiên, lòng yêu nước và phong thái ung dung, lạc quan của nhà thơ

+ Nghệ thuật: thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, hình ảnh thơ mang màu sắc cổ điển mà bình dị, gần gũi…

- Bài thơ không chỉ vẽ lên bức tranh thiên nhiên ở chiến khu Việt Bắc với vẻ đẹp của ánh trăng, sự sống động của tiếng suối, mà còn thể hiện tâm trạng lo lắng của nhà thơ, từ đó thể hiện tấm lòng của nhà thơ đối với thiên nhiên và con người.

Mẫu số 1

        Hồ Chí Minh không chỉ là một lãnh tụ cách mạng thiên tài của dân tộc, mà còn là một nhà thơ xuất sắc, sánh vai cùng những thi nhân hàng đầu của Đông Tây. Trong những năm tháng đấu tranh gian khổ chống Pháp, bên cạnh những chiến lược đánh giặc tài tình, ông còn sáng tác những bài thơ đầy xúc động. “Cảnh khuya” là một trong những tác phẩm đó:

       Tiếng suối trong như tiếng hát xa

            Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

            Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

  Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.

      Bài thơ được sáng tác vào năm 1947, lúc cuộc kháng chiến chống Pháp đang gay go, quyết liệt. Trên chiến khu Việt Bắc, sau những giờ phút mệt mỏi, trong cảnh đêm của núi rừng, ông cảm nhận sâu sắc trước vẻ đẹp của đêm khuya êm đềm. Điều đầu tiên ông cảm nhận được trong thiên nhiên hoang dã là tiếng suối róc rách tuôn chảy:

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

             Lối so sánh của ông rất độc đáo! Tiếng suối thường được cảm nhận bằng thính giác nhưng nghe tiếng suối, ông cảm nhận được sự “trong” của dòng chảy. Dòng suối ấy hẳn rất ngọt ngào, trong lành, đó cũng là món quà đặc biệt mà thiên nhiên núi rừng ban tặng cho những người chiến sĩ trên đường hành quân mệt mỏi. Chẳng những thế, tiếng suối trong như “tiếng hát xa”. “Tiếng hát xa” là âm thanh đặc biệt. Đó phải là tiếng hát cao để có thể lan tỏa mạnh mẽ, để từ xa con người vẫn có thể cảm nhận được. Đó cũng là tiếng hát vang lên trong thời khắc yên bình vì nếu không, nó sẽ bị lẫn vào biết bao âm thanh phức tạp của cuộc sống, liệu từ xa, con người còn có thể cảm nhận được? Điều thú vị trong câu thơ của ông Hồ là một âm thanh của tự nhiên được so sánh với tiếng hát của con người. Điều đó thể hiện cảm hứng nhân văn sâu sắc trong những bài thơ của ông.

       Cảnh đêm khuya chắc chắn trong trẻo, yên bình đến đâu mới khiến ông có thể nghe được tiếng suối lạnh lùng đó. Điều này không khó hiểu vì không gian núi rừng thường được bao phủ bởi nhiều âm thanh đa dạng: tiếng chim hót, tiếng gió thổi, tiếng cây rừng xao xác tiếng muông thú gọi bầy... Trong bài thơ “Cảnh rừng Việt Bắc”, ông đã từng viết:

    “Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay

     Vượn hót chim kêu suốt cả ngày”.

       Vậy nên, có lẽ, đây là chút yên bình hiếm hoi của thiên nhiên núi rừng vào thời khắc đêm khuya. Thiên nhiên yên tĩnh nhưng cũng là tâm hồn con người yên tĩnh, thanh thản hoà mình vào vẻ đẹp của tự nhiên. Thiên nhiên trong khoảnh khắc ấy thật hữu tình biết bấy nhiêu:

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

        Hai từ 'lồng' cùng xuất hiện trong một câu thơ tạo nên ấn tượng đặc biệt. 'Lồng' là động từ chỉ việc các vật nằm vào trong một cách hoàn hảo để tạo thành một hình ảnh hoàn chỉnh. Câu thơ này rất hữu tình như một bức tranh duyên: ánh trăng rộng lớn tỏa sáng bao phủ lên cây cổ thụ, bóng cây cổ thụ lại dịu dàng che phủ lên những nhành hoa. Ông sử dụng từ “lồng” rất tinh tế, nó trở thành “nhãn tự” cho câu thơ. Chỉ cần một từ đó, cảnh vật như đang kết hợp, nương dựa vào nhau một cách duyên dáng, đáng yêu. Đôi mắt của người chiến sĩ cách mạng Hồ Chí Minh rất hữu tình, tràn đầy tình thương.

          Cảnh khuya sống động, đầy linh hồn càng làm nổi bật một điều: người thưởng cảnh đang rời xa giấc ngủ yên bình thường ngày. Vì vậy nên:

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

         Cảnh khuya trong trẻo, yên bình càng làm nổi bật hình ảnh ông Hồ thao thức không yên trong đêm tĩnh lặng. Ông hoà mình vào thiên nhiên để thể hiện tình yêu thiên nhiên, nhưng trong lòng ông vẫn chưa bao giờ ngủ say. Câu thơ vang lên như một lời nhắc nhở đầy ý nghĩa. Chúng ta có thể tưởng ông đang thư giãn thưởng thức vẻ đẹp của trăng nhưng thực tế tâm hồn ông vẫn dành hết cho đất nước, cho dân tộc. Ông “chưa ngủ” vì một lẽ rất Hồ Chí Minh: “vì lo nỗi nước nhà”. Điều này bởi ông đã có nhiều đêm thao thức, nhiều đêm lo lắng cho cuộc chiến của dân tộc:

    “Một canh, hai canh, lại ba canh

          Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng lành

         Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt

             Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh”.

        Vậy là, dù có tạm quên đi cảnh vật xung quanh (như là một lời chia tay người bạn đời của các nhà thơ) tâm hồn ông vẫn luôn gửi gắm ở một chân trời khác: chưa ngủ vì lo nước nhà. Câu thơ này vang lên như một lời kêu gọi sâu sắc. Mỗi khi đọc lại “Cảnh khuya”, ta lại cảm nhận được tinh thần bất khuất của người không ngừng chiến đấu, không bao giờ nghỉ ngơi.

Mẫu số 2

        Hồ Chí Minh không chỉ là một lãnh tụ cách mạng thiên tài của dân tộc, mà còn là một nhà thơ xuất sắc, sánh vai cùng những thi nhân hàng đầu của Đông Tây. Trong những năm tháng đấu tranh gian khổ chống Pháp, bên cạnh những chiến lược đánh giặc tài tình, ông còn sáng tác những bài thơ đầy xúc động. “Cảnh khuya” là một trong những tác phẩm đó:

       Tiếng suối trong như tiếng hát xa

            Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

            Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

  Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.

      Bài thơ được sáng tác vào năm 1947, lúc cuộc kháng chiến chống Pháp đang gay go, quyết liệt. Trên chiến khu Việt Bắc, sau những giờ phút mệt mỏi, trong cảnh đêm của núi rừng, ông cảm nhận sâu sắc trước vẻ đẹp của đêm khuya êm đềm. Điều đầu tiên ông cảm nhận được trong thiên nhiên hoang dã là tiếng suối róc rách tuôn chảy:

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

             Lối so sánh của ông rất độc đáo! Tiếng suối thường được cảm nhận bằng thính giác nhưng nghe tiếng suối, ông cảm nhận được sự “trong” của dòng chảy. Dòng suối ấy hẳn rất ngọt ngào, trong lành, đó cũng là món quà đặc biệt mà thiên nhiên núi rừng ban tặng cho những người chiến sĩ trên đường hành quân mệt mỏi. Chẳng những thế, tiếng suối trong như “tiếng hát xa”. “Tiếng hát xa” là âm thanh đặc biệt. Đó phải là tiếng hát cao để có thể lan tỏa mạnh mẽ, để từ xa con người vẫn có thể cảm nhận được. Đó cũng là tiếng hát vang lên trong thời khắc yên bình vì nếu không, nó sẽ bị lẫn vào biết bao âm thanh phức tạp của cuộc sống, liệu từ xa, con người còn có thể cảm nhận được? Điều thú vị trong câu thơ của ông Hồ là một âm thanh của tự nhiên được so sánh với tiếng hát của con người. Điều đó thể hiện cảm hứng nhân văn sâu sắc trong những bài thơ của ông.

       Cảnh đêm khuya chắc chắn trong trẻo, yên bình đến đâu mới khiến ông có thể nghe được tiếng suối lạnh lùng đó. Điều này không khó hiểu vì không gian núi rừng thường được bao phủ bởi nhiều âm thanh đa dạng: tiếng chim hót, tiếng gió thổi, tiếng cây rừng xao xác tiếng muông thú gọi bầy... Trong bài thơ “Cảnh rừng Việt Bắc”, ông đã từng viết:

    “Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay

     Vượn hót chim kêu suốt cả ngày”.

       Vậy nên, có lẽ, đây là chút yên bình hiếm hoi của thiên nhiên núi rừng vào thời khắc đêm khuya. Thiên nhiên yên tĩnh nhưng cũng là tâm hồn con người yên tĩnh, thanh thản hoà mình vào vẻ đẹp của tự nhiên. Thiên nhiên trong khoảnh khắc ấy thật hữu tình biết bấy nhiêu:

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

        Hai từ 'lồng' cùng xuất hiện trong một câu thơ tạo nên ấn tượng đặc biệt. 'Lồng' là động từ chỉ việc các vật được sắp xếp vào trong một cách hoàn hảo để tạo thành một thể thống. Câu thơ hữu tình như một bức tranh đẹp: ánh trăng rộng lớn tỏa sáng bao phủ lên cây cổ thụ, bóng cây cổ thụ lại dịu dàng che phủ lên những nhành hoa. Ông sử dụng từ 'lồng' rất tinh tế, nó trở thành 'nhãn tự' cho câu thơ. Chỉ với một từ ấy, cảnh vật như đang giao hoà, nương dựa vào nhau một cách duyên dáng, đáng yêu. Đôi mắt của người chiến sĩ cách mạng Hồ Chí Minh rất hữu tình, tràn đầy tình thương.

          Cảnh khuya sống động, đầy linh hồn càng làm nổi bật một điều: người thưởng cảnh đang rời xa giấc ngủ yên bình thường ngày. Vì vậy nên:

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

         Cảnh khuya trong trẻo, yên bình càng làm nổi bật hình ảnh ông Hồ thao thức không yên trong đêm tĩnh lặng. Ông hoà mình vào thiên nhiên để thể hiện tình yêu thiên nhiên, nhưng trong lòng ông vẫn chưa bao giờ ngủ say. Câu thơ vang lên như một lời nhắc nhở đầy ý nghĩa. Chúng ta có thể tưởng ông đang thư giãn thưởng thức vẻ đẹp của trăng nhưng thực tế tâm hồn ông vẫn dành hết cho đất nước, cho dân tộc. Ông “chưa ngủ” vì một lẽ rất Hồ Chí Minh: “vì lo nỗi nước nhà”. Điều này bởi ông đã có nhiều đêm thao thức, nhiều đêm lo lắng cho cuộc chiến của dân tộc:

    “Một canh, hai canh, lại ba canh

          Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng lành

         Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt

             Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh”.

        Vậy là, dù có tạm quên đi cảnh vật xung quanh (như là một lời chia tay người bạn đời của các nhà thơ) tâm hồn ông vẫn luôn gửi gắm ở một chân trời khác: chưa ngủ vì lo nước nhà. Câu thơ này vang lên như một lời kêu gọi sâu sắc. Mỗi khi đọc lại “Cảnh khuya”, ta lại cảm nhận được tinh thần bất khuất của người không ngừng chiến đấu, không bao giờ nghỉ ngơi.

Mẫu số 3

 Bài thơ Cảnh khuya do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tác vào năm 1947, trong bối cảnh quân đội và nhân dân Việt Nam đang giành chiến thắng trên chiến trường Việt Bắc. Sông Lô, Đoan Hùng đã trở thành điểm sáng đầu tiên của dân tộc trong cuộc kháng chiến chống Pháp kéo dài suốt chín năm. Bài thơ này thể hiện sự say mê yêu nước, đầy ánh sáng và âm thanh. Đó là ánh sáng của trăng Việt Bắc, của tình yêu nước sâu sắc:

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,

Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà

      Cùng với các bài thơ Cảnh rừng Việt Bắc, Đi thuyền trên sông Đáy, Cảnh khuya thể hiện tình yêu thiên nhiên, yêu nước sâu sắc của Bác trong một đêm trăng ở núi rừng Việt Bắc.

      Hai câu thơ đầu tiên trong bài thơ mô tả cảnh đêm tĩnh lặng tại núi rừng Việt Bắc. Trăng càng lên, càng sáng. Ánh trăng lan tỏa khắp mặt đất. Đêm vắng lặng, tiếng suối trở nên rõ ràng hơn. Tiếng suối chảy êm đềm nghe như vọng từ xa. Sự nhận biết của Bác rất tinh tế, khi nghe tiếng suối chảy, ông cảm nhận được độ trong của dòng nước. Tiếng suối trong đêm khuya như tiếng hát xa êm dịu vang vọng, giống như nhịp điệu của một bài hát trữ tình sâu lắng. Đây là nghệ thuật kết hợp sự tĩnh lặng của cảnh vật với âm thanh nhẹ nhàng, êm dịu của tiếng suối, tạo nên bức tranh về núi rừng chiến khu. Tiếng suối và tiếng hát là hai yếu tố tạo nên bức tranh sống động của núi rừng chiến khu trong đêm:

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

      Sáu trăm năm trước, trong bài thơ Bài ca Côn Sơn, Ức Trai đã có cảm nhận rất tinh tế về dòng suối Côn Sơn:

Côn Sơn suối chảy rì rầm

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai

      Tiếng suối nghe thật êm đềm và thơ mộng. Nó giống như những âm vang từ cây đàn cầm vang lên trong không gian. Đầu thế kỉ XX, Nguyễn Khuyến đã mô tả dòng suối như sau:

Cũng có lúc chơi nơi dặm khách

Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo...

      Mỗi câu thơ, mỗi khung cảnh, tiếng suối chảy được cảm nhận một cách tinh tế khác nhau. Sau tiếng suối nghe như tiếng hát xa đó là ánh trăng chiến khu. Ánh trăng chiến khu rất sáng và đẹp. Tầng cao là trăng, tầng giữa là cây cổ thụ, tầng dưới là hoa - hoa rừng. Cả núi rừng Việt Bắc đang được bao phủ bởi ánh trăng. Ánh trăng lan tỏa khắp không gian, mát dịu, len lỏi qua kẽ lá, tán cây, như âu yếm, hoà quyện với cây cỏ. Ánh trăng như xoáy và lồng vào những tán lá. Và trên mặt đất, những đóa hoa rừng ngậm sương đêm, kèm theo bóng cây cổ thụ trải dài trên mặt đất. Đêm thanh, trên bầu trời, chỉ có vầng trăng làm chủ. Đêm vắng lặng, trăng thanh làm cho mặt đất và cây cỏ dường như ngừng thở để đón nhận ánh trăng mát mẻ dịu dàng:

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

      Từ 'lồng' đã hai lần nhân hoá trăng, cây cổ thụ và hoa. Trăng giống như một người mẹ hiền đang cho con bú sữa ngọt ngào. Trăng trở nên dịu dàng, lãng mạn. Từ 'lồng' gợi nhớ đến các câu thơ sau trong Chinh phụ ngâm:

Hoa giãi nguyệt, nguyệt in một tấm

Nguyệt lồng hoa, hoa thắm từng bông,

Nguyệt hoa hoa nguyệt trùng trùng...

      Trong cặp câu thơ 'trăng lồng cổ thụ / bóng lồng hoa' tạo ra sự cân đối trong bức tranh về trăng, ngôn ngữ thơ trang trọng, điêu luyện tạo ra một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp đầy chất thơ. Cảnh đêm trong sáng, lung linh và huyền ảo. Đọc vần thơ, người đọc như có cảm giác như đang nghe nhạc, hoặc thậm chí là nhìn vào một bức tranh tuyệt đẹp về núi rừng Việt Bắc. Người xưa thường nói rằng thơ ca và hội hoạ thường đi cùng nhau, điều này hoàn toàn đúng với Bác, trăng đã trở thành tri âm tri kỉ, không thể phớt lờ trước cảnh đẹp của đêm nay. Trong bóng tối của ngục tù, trước vẻ đẹp tuyệt vời của ánh trăng, Bác Hồ đã có những vần thơ tuyệt vời:

Trong tù không có rượu cũng không có hoa

Cảnh đẹp đêm nay không thể phớt lờ...

(Ngắm trăng)

      Một nhà thơ với tâm hồn cao quý đang trải qua những khoảnh khắc kỳ diệu giữa cảnh đêm tĩnh lặng ở Việt Bắc. Trong bức tranh thiên nhiên rộng lớn và thân thuộc như thế, tâm trạng của nhà thơ bỗng dưng trở nên cao thượng, giữa cảnh đẹp của ánh trăng vì đêm nay, Bác không thể ngủ. Trước vẻ đẹp của đêm trăng: có suối, hoa lá, núi rừng và cả tâm trạng của Bác. Bác không chỉ bị ấn tượng bởi cảnh đẹp của thiên nhiên mà còn bởi:

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà

      Nước nhà đang bị giặc xâm lăng, đồng bào bị gông cùm, xiềng xích. Cuộc sống vẫn còn nhiều cảnh cơ cực, và Bác Hồ đã bận rộn suốt bao năm để tìm đường giải phóng dân tộc khỏi ách nô lệ và khổ đau. Ngày nay, nước nhà đang chìm trong hỏa lửa và bom đạn, lòng Bác Hồ làm sao có thể yên giấc được. Chưa ngủ không chỉ vì cảnh đẹp của đêm nay mà còn vì lo lắng cho nước nhà.

      Tình yêu nước sâu sắc, niềm nhớ nhà và lo lắng cho nước nhà khiến trái tim của Bác luôn bất an. Ông thức trắng đêm khuya, suy tư lo lắng không thể ngủ được. Tình yêu nước mãnh liệt của ông kết hợp với cảm hứng thiên nhiên tạo ra một tác phẩm thơ đẹp độc đáo. Đọc bài thơ của Bác giúp chúng ta thêm biết ơn và kính trọng với Chủ tịch Hồ Chí Minh.