Phân tích bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm

Đề bài: Phân tích bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm

Mẫu văn Bình giảng bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm
 

Văn bản Phân tích bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm

Nguyễn Khoa Điềm, một nhà thơ nổi tiếng thời chiến tranh chống Mĩ, đã để lại dấu ấn với trường ca 'Mặt đường khát vọng' sáng tác tại chiến trường Trị Thiên trong những năm 1970, 1971.

'... Trong tâm hồn chúng ta ngày nay
Có một phần lớn của Đất Nước
Khi đôi ta nắm tay nhau
Đất Nước trong trái tim hòa mình mãi mãi
Khi tay chúng ta liên kết với mọi người
Đất Nước hiện hữu và vĩnh cửu
Hôm nay và ngày mai
Chúng ta sẽ dành trọn tâm huyết
Đất Nước sẽ luôn tự hào
Chắp cánh cho những ước mơ to lớn
Em ơi Đất Nước là máu chảy trong huyết quản của ta
Hãy gắn bó và chia sẻ với mọi người
Hãy hòa mình vào hình ảnh tươi đẹp của đất đai
Tạo nên Đất Nước bền vững muôn đời...'

'Mặt đường khát vọng' là tác phẩm vô cùng đặc sắc của Nguyễn Khoa Điềm, xuất hiện trong thời kỳ kháng chiến ác liệt chống Mĩ, tại chiến trường Trị - Thiên vào năm 1971. Bài thơ đã chạm đến lòng độc giả, gửi gắm niềm tự hào về đất nước và nhân dân. Trong bài viết 'Một thời đại mới trong thi ca', Trần Mạnh Hảo đã bày tỏ:

'Vào đêm giao thừa Tết âm lịch 1973 - 1974, dưới bóng rừng Phước Long, chúng tôi cảm động nghe đoạn trích 'Đất Nước' từ trường ca 'Mặt đường khát vọng' của Nguyễn Khoa Điềm được phát sóng trên Đài phát thanh. Những suy nghĩ về đất nước, về dân tộc được nhà thơ biểu đạt một cách hiện đại và đầy cảm xúc.'

'Đất Nước' - là chương V trong trường ca 'Mặt đường khát vọng' với 110 câu thơ (trong 'Văn 12' chỉ trích 89 câu). Phần đầu (42 câu) là cảm nhận của nhà thơ trẻ về Đất Nước, hòa mình trong văn hóa - lịch sử, và trong cuộc sống hàng ngày của mỗi con người Việt Nam. Phần thứ hai, cảm hứng chủ đạo về Đất Nước là sự ca ngợi, khẳng định tư tưởng Đất Nước của Nhân Dân. Tác giả nhận diện Đất Nước qua đa dạng các yếu tố văn hoá dân gian, tục ngữ, ca dao, dân ca, truyện cổ, phong tục..., kết hợp cách diễn đạt bình dị, hiện đại mang lại ấn tượng sâu sắc cho người đọc.

Mười ba câu thơ dưới đây là đoạn trích từ phần đầu chương 'Đất nước' thể hiện cảm nhận: Đất Nước gắn bó thân thiết với mỗi con người Việt Nam:

Trong anh và em hôm nay
Cả hai đều mang một phần của Đất Nước

Trong chương V của trường ca 'Mặt đường khát vọng', hai từ Đất Nước và Nhân Dân được viết in hoa, trở thành 'mĩ tự' tạo nên không khí trang trọng, cao cả, biểu lộ tình cảm sâu sắc và niềm tự hào với Đất Nước và Nhân Dân. Người kể chuyện là 'anh và em', giọng điệu tâm linh, chân thành, ấm áp, và ngọt ngào. Cấu trúc của đoạn thơ gồm 13 câu thơ mang đặc điểm của một quy luật biểu đạt logic - tổng - phân - hợp, tạo nên sự thấu hiểu chính xác về tư duy thơ của Nguyễn Khoa Điềm.

1. Hai câu thơ đầu tiên thể hiện sự nhận thức sâu sắc về cội nguồn, về truyền thống, về lịch sử,... Đất Nước trở nên gần gũi và thân thiết với 'anh và em', với tất cả mọi người:

'Trong anh và em hôm nay
Cả hai đều mang một phần của Đất Nước'.

Dù chỉ là 'một phần' nhỏ bé, nhưng nó đậm chất gần gũi, gắn bó, yêu thương và tự hào. Khái niệm 'mỗi công dân đều là một phần của cộng đồng, của Đất Nước' được truyền đạt một cách dịu dàng qua lời nói tâm tình của cặp đôi 'anh và em'.

2. Bảy câu thơ tiếp theo mở rộng ý thơ từ 'hai đứa' đến 'mọi người', từ 'hôm nay' đến 'ngày mai' và suốt muôn đời sau này.

'Khi hai ta cùng bước
Đất Nước trong trái tim hòa mình đầy thắm thiết.'.

Ở phần trước, nhà thơ cảm nhận: 'Đất Nước là nơi anh đến trường - Nước là nơi em tắm - Đất Nước là nơi ta hò hẹn - Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm'. Và 'khi hai ta cùng bước' thì một mái ấm, tổ ấm gia đình được xây dựng. Gia đình là 'một phần' của Đất Nước. Chỉ có tình yêu và hạnh phúc gia đình mới tạo nên sự 'hòa mình, đầy thắm thiết' với tình yêu quê hương Đất Nước. Đó là bản chất thống nhất trong tình cảm của thời đại mới. Ý tưởng ấy đã được Nguyễn Đình Thi thể hiện trong một bài thơ sâu sắc và đằm thắm về nỗi 'nhớ':

'Anh yêu em như yêu đất nước
Công việc đau thương tươi thắm vô ngần...'.

Từ tình yêu và niềm hạnh phúc của đôi ta mà hiểu được tình thân gia đình, tình yêu quê hương, và tình yêu đất nước. Chỉ khi đó, chúng ta mới cảm nhận sâu sắc rằng 'Đất Nước trong trái tim chúng ta hòa mình đầy thắm thiết', và từ đó, tìm thấy đất nước quê hương không chỉ trong niềm vui mà còn trong nỗi đau của anh, em, và của tất cả những đôi trai gái khác:

'Ngày xưa yêu quê hương vì có chim, có bướm
Có những lần trốn học bị trừng phạt.
Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất
Có một phần là xương thịt của em tôi'.

(Giang Nam)

Khi nhắc đến nguồn gốc của dòng họ, của dân tộc, Nguyễn Khoa Điềm lặp lại câu chuyện về 'Trăm trứng': 'Đất là nơi chim quay về - Nước là nơi rồng cư ngụ - Lạc Long Quân và Âu Cơ - Sinh ra đàn con trong lòng trứng - Những ai đã khuất - Những ai hiện nay...'. Từ câu chuyện thiêng liêng ấy, nảy sinh ý thơ sau đây:

'Khi ta nắm tay nhau
Đất Nước hùng vĩ, bền lâu'

Hai từ 'nắm tay' trong câu thơ 'Khi hai đứa cầm tay' mang đầy ý nghĩa của sự kết nối và yêu thương. 'Khi chúng ta nắm tay mọi người' là biểu tượng của sự đoàn kết, yêu thương đồng bào,... Mọi người nắm tay nhau, cùng nhau yêu thương và giúp đỡ, tạo ra hình ảnh 'Đất Nước hùng vĩ, bền lâu', thể hiện sức mạnh đoàn kết dân tộc và lòng yêu nước của Việt Nam. Từ 'hài hòa, nồng thắm' đến 'hùng vĩ, bền lâu' là sự phát triển và tiến bộ của lịch sử dân tộc và quê hương. Đất Nước được coi là sức mạnh của khối đoàn kết dân tộc. Chỉ khi 'ba cây chụm lại thành núi cao', và khi 'lá lành đùm lá rách', 'Người trong một nước phải thương nhau cùng' thì hình ảnh đẹp và thiêng liêng của 'Đất Nước hùng vĩ, bền lâu' mới được hình thành.

Bốn câu thơ trên được xây dựng theo phép đối xứng ngôn từ: 'Khi hai đứa cầm tay'... 'Khi chúng ta nắm tay mọi người', 'Đất Nước hài hoà nồng thắm...'. 'Đất Nước hùng vĩ, bền lâu'. Cách diễn đạt uyển chuyển, sinh động thể hiện sự thẩm mĩ sâu sắc: hình thức này thể hiện nội dung ấy, và nội dung ấy được diễn đạt bằng hình thức này. Phép đối xứng tạo ra sự liền mạch, hài hòa, gắn kết, thể hiện rõ ý thơ: tình yêu đôi lứa, hạnh phúc gia đình, yêu quê hương và đất nước, tinh thần đoàn kết dân tộc là những tình cảm đẹp, là truyền thống 'yêu nước, yêu nhà, yêu người' và đó là sức mạnh Việt Nam.

Đất nước 'Nguồn thiêng ông cha', đất nước 'Trong ta và anh hôm nay', đất nước sẽ mãi mãi. Như một lời nhắc nhở, như một niềm tin rực rỡ:

'Ngày mai, con chúng ta trưởng thành
Con sẽ đưa Đất Nước ra xa
Đến những khoảnh khắc đẹp nhất trong giấc mơ'.

Trương Phú, Hồ Văn Ba, Ngọc Thạch, Vân Linh... đã tạo ra sự quyến rũ của miền Nam trong thơ và truyện của họ. Thạch Lam, Hoàng Cầm, Lê Minh Hiền,... cũng có một cái duyên 'đặc Huế', thơm ngát như mùi hoa sữa. Hai từ 'ngày mai' là cách diễn đạt đặc trưng của người dân xứ Huế.

Thế hệ kế cận sẽ tiếp nối công việc 'Mang gánh nặng của người tiền bối để lại' xây dựng đất nước 'Nghìn năm thử đèn sáng' (Lê Thánh Tông), 'đẹp hơn, lớn mạnh hơn' (Hồ Chí Minh). Hai từ 'trưởng thành' thể hiện niềm tin vào trí tuệ và tinh thần của nhân dân trên con đường lịch sử tiến lên ngày mai rạng ngời. 'Mơ mộng' là ý tưởng về một Việt Nam thịnh vượng, một đất nước văn minh. Những điều mà 'ta và anh chị em', từng người chúng ta đang mơ về hôm nay, sẽ trở thành hiện thực 'ngày mai' gần.

Bốn dòng thơ cuối đoạn thể hiện cảm xúc đỉnh cao. Giọng thơ trở nên êm dịu, say mê khi nhà thơ bày tỏ suy nghĩ tâm huyết và tươi đẹp của mình:

'Em ơi em, Đất Nước như máu xương của ta
Hãy kết nối và chia sẻ
Hãy hiện hình cho hình ảnh của quê hương
Tạo nên Đất Nước bền vững muôn đời...'

'Em ơi em' - là tiếng gọi thân thương, tiết lộ và chia sẻ niềm vui đang tràn đầy trong tâm hồn khi nhà thơ trải nghiệm và định rõ về Đất Nước: 'Đất Nước như máu xương của ta'. Quê hương là hệ thống máu, là thân thể thân yêu của ta, và là công lao, mồ hôi của tổ tiên, ông bà của dân tộc hàng thế kỷ. Vì 'Đất Nước là máu xương của ta' nên Trần Vàng Sao đã viết:

'Dưỡng dục con người từ khi mở mang đất đai,
Bốn ngàn năm nằm chịu cảnh khó khăn
Điều này là trái tim đầy hồn của Thánh Gióng'.

('Bài thơ của một người yêu nước mình' ngày 19/12/1967)

Với Nguyễn Khoa Điềm, thì 'kết nối', 'chia sẻ', 'hiện hình' là những biểu hiện của tình yêu quê hương, là ý thức cao cả và thiêng liêng. 'Phải am hiểu và san sẻ... phải làm thân thế...' mới có thể 'Tạo nên Đất Nước vững bền muôn đời'. Điệp ngữ 'phải biết' như một mệnh lệnh phát ra từ trái tim, làm cho giọng thơ mạnh mẽ, đầy cảm xúc. Chỉ khi hiểu rõ rằng trường ca 'Mặt đường khát vọng' ra đời tại một nơi khắc nghiệt nhất của thời chiến tranh chống Mỹ thì mới cảm nhận được các từ ngữ: 'kết nối', 'chia sẻ', 'hiện hình' là tiếng nói tâm huyết 'đích thực và khao khát vượt lên trên giới hạn thông tin của từ ngôn ngữ' như một nhà ngôn ngữ học uyên bác từng nói.

Trong thơ ca Việt Nam thời kháng chiến, đề tài quê hương và đất nước được tô điểm bằng những bài thơ kiệt tác, những đoạn thơ hay, những câu thơ tuyệt vời. Sự yêu thương với đất nước được thể hiện thông qua nhiều dòng thơ tự do, mang đậm phong cách sáng tạo cá nhân của từng nhà thơ. Tình cảm trữ tình, chan chứa yêu thương. Đất nước trong huyết lửa mới thể hiện cảm xúc sâu sắc như không lẽ. Đây là tiếng nói của hai đầu đất nước:

'Tôi mê mải yêu đất nước này thật lòng
Như yêu ngôi nhà bé nhỏ với mái ấm của mẹ
Như yêu những nụ hôn dịu dàng trên môi
Và yêu chính bản thân tôi đã hiểu cách trở thành một con người
Nhìn đất nước mình đoàn kết'

(Trần Vàng Sao)

'Tổ quốc thương yêu như máu thịt ta
Như cha mẹ, như vợ chồng ta
Ôi Tổ quốc, nếu cần ta hy sinh
Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, con sông'.

(Chế Lan Viên)

Quay trở lại đoạn thơ của Nguyễn Khoa Điềm. Tứ thơ tuyệt vời, đất nước gắn bó với mọi người. Phải dành trọn tâm huyết cho 'Đất nước muôn đời'. Đoạn thơ đẹp không chỉ vì niềm tin rạng ngời về tương lai Đất nước và đời sống tươi sáng của dân tộc. Nó còn là biểu tượng công dân thiêng liêng của thời đại mới. Giọng thơ tràn đầy tâm huyết, dịu dàng, tứ thơ đong đầy cảm xúc, sáng tạo về ngôn từ và hình ảnh, thể hiện một tâm hồn thơ phong phú, khẳng định một phong cách sáng tạo độc đáo, đầy mới lạ.

'Em ơi em, Đất Nước là máu xương của ta...' - một tứ thơ tuyệt vời! Một tứ thơ rực rỡ mang đẳng cấp tinh thần! Trong thời kỳ hòa bình, hãy dùng 'trí lực' để xây dựng Đất Nước, 'tạo nên Đất Nước bền vững muôn đời', Đất nước 'đẹp và đàng hoàng hơn'. Trong thời kỳ chiến tranh, hãy hy sinh xương máu để bảo vệ Sông núi. 'Gắn bó, chia sẻ, hiện hình' cho Đất Nước, đó là nghĩa vụ cao cả và thiêng liêng, là tình yêu Đất Nước của 'anh và em' ngày nay, của thế hệ Việt Nam 'Mai này con ta lớn lên'...

Hết rồi, kết thúc rồi đây.

Ngoài việc xem xét bài mẫu Bình giảng về bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm, bạn cũng nên đào sâu hơn vào các khía cạnh khác như Cảm nhận về đất nước qua con mắt của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm trong đoạn văn đầu tiên của Đất Nước, Cảm nhận về bài thơ Đất nước cũng như Phân tích 9 câu đầu của bài thơ Đất Nước để củng cố hiểu biết về tác phẩm. Những điều này sẽ giúp bài viết của bạn trở nên sâu sắc và hấp dẫn hơn.