Buzz
Khi chúng ta trưởng thành, Đất Nước đã hiện hữu
Đất Nước là những kí ức mà mẹ thường kể
Đất Nước bắt đầu từ miếng trầu mà bà đang ăn
Đất Nước trưởng thành khi dân chúng biết cách trồng cây và đánh đuổi giặc…”
Giọng thơ sâu lắng đã truyền đạt suy tư của nhà thơ về dân tộc và đất nước, tiếp nối truyền thống suy nghĩ của thơ ca trước. Đất Nước là một đề tài nổi bật trong các tác phẩm của giai đoạn kháng chiến chống Mỹ giải cứu nước. Các nhà thơ, nhà văn với tinh thần công dân đã khám phá ra nhiều khía cạnh mới về Tổ quốc, nhân dân. Tổ quốc thường được nhìn nhận từ góc độ lịch sử chống quân xâm lược, được mô tả bằng những hình ảnh tráng lệ, khai thác sâu sắc về sự kiện hào hùng. Trong trào lưu đó, Nguyễn Khoa Điềm đã lựa chọn cách tiếp cận riêng của mình, dựa trên trải nghiệm tuổi trẻ, tình yêu cách mạng và kiến thức chuyên môn từ hệ thống giáo dục xã hội chủ nghĩa, tạo ra sự sâu sắc cho hình ảnh Đất Nước, kết hợp thơ chính trị và trữ tình.
Trả lời cho câu hỏi: “Đất Nước là gì? Đất Nước bắt đầu từ đâu?”, nhà thơ bắt đầu bằng những ký ức tuổi thơ để minh họa cho sự tồn tại của Đất Nước trong nhận thức và tình cảm tự nhiên nhất của con người. Vẻ đẹp được khơi lên từ tâm trạng, truyền thống dân ca, truyền thuyết sử thi của dân tộc. Điều đặc biệt trong phần đầu của Đất Nước là việc xuất hiện của nhiều hình ảnh biểu tượng gần gũi nhưng mang ý nghĩa sâu sắc:
Tóc mẹ buội sau đầu
Cha mẹ yêu thương nhau bằng gừng cay và muối mặn
Đòn đựng đầu đường gắn tên
Gạo ngũ hạt, một nắng hai sương, xay xát bóp viên từ từ
Đất Nước ấy từ lâu…
Sức sáng tạo từ những hình ảnh đã tạo dựng một không gian văn hóa truyền thống, mang theo hơi thở tâm tình của ca dao “gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”, rõ ràng tình nghĩa thủy chung. Dòng suối nguồn ấy tiếp tục với hành trình trưởng thành của từng cá nhân, từ những ngày đầu bước chân vào trường đến những khoảnh khắc đáng nhớ nhất đời người. Tất cả đều bắt đầu một cách tự nhiên, đầy kỷ niệm ngọt ngào:
Đất là nơi ta bước tới trường Nước là nơi ta biết bơi
Đất Nước là nơi ta tụ họp
Đất Nước là nơi ta đánh rơi chiếc khăn trong hồi ức…
Lồng ghép với khoảnh khắc hiện tại là sự thức tỉnh của kí ức cộng đồng, với sự tổng hòa những vẻ đẹp tinh thần, tâm linh của người Việt. Vẻ đẹp của quê hương đất nước hiện lên trong những câu ca dao, làm cho lòng mỗi người Việt tự hào về cảnh đẹp non sông, về tinh thần của Cha Rồng Mẹ Tiên, gắn bó với lòng biết ơn đối với tổ tiên, đã ấn sâu vào tiềm thức mỗi người Việt:
Đất là nơi “chim phượng hoàng bay về núi bạc” Nước là nơi “cá ngư ông móng nước biển xanh”
Thời gian trôi bình lặng
Không gian bao la vẫn còn
Đất Nước là nơi tập trung dân cư Ta đã từng thấu hiểu
Đất là nơi của chim về
Nước là nơi của rồng tồn
Lạc Long Quân cùng Âu Cơ
Mang đến muôn đời con chưng trong lòng…
Quá khứ, hiện tại, tương lai đã liên kết trong một ý thức cộng đồng vững chắc, là nguồn sức mạnh và cũng là phẩm chất tâm hồn dân tộc đã được nhà thơ diễn giải qua những hình tượng thơ đẹp mắt và chứa đựng mối quan hệ Đất Nước – Nhân Dân không thể chia rời. Lịch sử và văn hóa hòa quện trong dòng thơ tình cảm đã phác họa rõ nét hình tượng của Đất Nước. Không chỉ thể hiện hình ảnh trong truyền thuyết, trong cuộc sống hiện thực, trong mối quan hệ cá nhân – cộng đồng, Nguyễn Khoa Điềm còn đưa người đọc trở lại với hiện thực trực tiếp của cuộc chiến chống Mỹ, thể hiện tiếng nói trách nhiệm của cả một thế hệ chống Mỹ thực sự trưởng thành trong nhận thức và tình cảm:
Trong anh và trong em hôm nay
Đều chứa đựng một phần của Đất Nước
Ý thơ tinh tế, không ép buộc tình cảm, khi từ mối quan hệ cá nhân để chuyển hướng đến mối quan hệ cộng đồng, dân tộc. Bốn câu thơ độc đáo chính là từ sự mở rộng từ thế giới của “anh và em hôm nay” đến với “mọi người”. Vẻ đẹp của Đất Nước được khám phá thêm với những vẻ đẹp “hòa hợp và phong phú”. Đó cũng là sự kết hợp hài hòa giữa trí tuệ và tình cảm của con người thời đại chống Mỹ. Hơn thế nữa, những câu thơ này còn mô tả vẻ đẹp tình yêu của thế hệ trẻ chống Mỹ không mất đi tính lãng mạn, khi những khoảnh khắc hiện tại đã nghĩ về thế hệ tương lai, về một ngày bình yên và sự phát triển của Đất Nước với “tháng ngày mơ ước”. Không chỉ dừng lại ở đó, nhà thơ còn khám phá mối quan hệ của Đất Nước với tâm hồn của mỗi con người, giọng thơ chứa đựng tình cảm sâu lắng:
Em ơi em
Đất Nước là máu xương của chúng mình
Phải hiểu và chia sẻ
Phải sống với tinh thần quê hương
Xây dựng Đất Nước bền vững.
Nguyễn Khoa Điềm đã sáng tạo những dòng thơ này từ trải nghiệm sâu rộng của một người trẻ sống trong nhịp sống của đô thị miền Nam. Nhà thơ đã đại diện cho thế hệ của mình để thể hiện tình yêu và trách nhiệm công dân, với lòng nhiệt thành của tuổi trẻ. Đó cũng là câu trả lời cho câu hỏi về sự tồn tại của Đất Nước. Đất Nước tồn tại mãi mãi nhờ vào tinh thần hy sinh của những người sẵn sàng hiến dâng tuổi trẻ, sống có trách nhiệm với thời đại và hướng tới tương lai bền vững của Đất Nước.
Phần mở đầu của chương về Đất Nước được tạo ra từ sự kết hợp của những vẻ đẹp đa dạng, phong phú và sâu sắc để tạo nên hình ảnh ấn tượng của Đất Nước, giàu sức thuyết phục với độc giả. Nhà thơ đã biến vấn đề chính trị thành những câu chuyện lãng mạn, nhằm giải đáp những câu hỏi lớn mà dân tộc đang đối mặt trong cuộc chiến vì độc lập tự do, cuộc chiến của tri thức chống lại sự tàn bạo.
Những dòng thơ trong Đất Nước đã vượt qua thời gian, tiếp tục truyền cảm hứng, giúp thế hệ học sinh hiểu rõ hơn về thế hệ cha ông trong những ngày lịch sử của dân tộc. Trong thời đại mới, những giá trị của quá khứ đóng góp vào việc khơi dậy lòng tự hào và ý thức trách nhiệm, tạo nên một tương lai hào hùng cho Đất Nước.
