Phân tích bài thơ Sóng của nhà thơ Xuân Quỳnh

    Tình yêu luôn là một đề tài quen thuộc trong thơ ca, nhưng không vì thế mà trở nên nhàm chán hay đơn điệu. Mỗi bài thơ, mỗi nhà thơ mang trong mình một thế giới riêng, một nhu cầu, một khao khát không giống ai. Ta có thể gặp Xuân Diệu trong thơ với tình yêu đầy mãnh liệt, say đắm, Nguyễn Bính với hình ảnh chân thật của người nông dân... và một bất ngờ khi gặp Xuân Quỳnh - một nhà thơ nữ với tâm hồn dày dạn và sâu sắc trong tình yêu. Thơ của Xuân Quỳnh chân thành mà không kém phần mãnh liệt, đầy sức sống. Điều này được thể hiện rõ trong bài thơ Sóng:

Dữ dội và dịu dàng

Ồn ào và yên bình

Sông không hiểu được bản thân

Sóng tìm đến tận biển

Ôi con sóng ngày xưa

Và mãi vẫn thế

Nỗi khát khao tình yêu

Dâng trào trong tim trẻ.

Đối diện với muôn vàn sóng biển

Em suy nghĩ về chúng ta

Em nghĩ về biển lớn

Sóng bắt đầu từ đâu

Gió bắt đầu từ đâu

Em cũng không biết nữa

Khi nào ta yêu nhau

Dòng nước trong veo trên bề mặt

Hồn sóng lạc về bờ

Ngày đêm không gian không được yên bình

Trái tim em nhớ về anh

Thậm chí cả trong giấc mơ em cũng không ngừng khao khát!

Dẫu đi về phương Bắc

Hay lùi về phương Nam

Mọi nơi em vẫn ngẫm suy

Nhưng trái tim vẫn hướng về anh

Ở bên kia đại dương

Hàng ngàn dòng sóng vỗ về

Tất cả đều đổ về bờ

Dù cho có muôn vàn khó khăn

Cuộc sống dài lắm

Nhưng thời gian vẫn trôi đi

Như biển vẫn mênh mông

Mây vẫn bay xa xăm

Không thể phân rời

Trở thành hàng trăm con sóng nhỏ

Trên bề mặt biển lớn của tình yêu

Vẫn vỗ về mãi mãi trong ngàn năm

Bài thơ này được sáng tác vào năm 1967. Trong thời kỳ đó, thơ tình như thế này, đặc biệt là của các nhà thơ nữ, là điều khá hiếm gặp. Hầu hết những tác phẩm đều xoay quanh nhiệm vụ cách mạng, sứ mệnh cao cả của dân tộc. Ít có những nhà thơ tự do bày tỏ cảm xúc riêng tư, sâu kín trong tâm hồn của mình. Xuân Quỳnh đã là một trong số ít những nhà thơ tách bản thân khỏi không khí chung để tìm kiếm cái gọi là riêng tư, cái sâu kín trong lòng. Sóng của Xuân Quỳnh là một bài thơ đáng trân trọng.

Về dòng nước, biển và thuyền để nói về tình yêu, chúng ta đã gặp trong thơ Xuân Diệu với bài Biển... Ngay trong tác phẩm của Xuân Quỳnh cũng có Thuyền và Biển... Tuy nhiên, việc tìm thấy một tác phẩm thể hiện sự băn khoăn và lo lắng như Sóng có lẽ là gặp một người đầy đam mê và nhiệt huyết, luôn mong muốn tìm ra điều gì đó rõ ràng, cụ thể. Trong cuộc sống, Xuân Quỳnh đã thể hiện rõ phong cách này. Khi yêu, cô luôn đặt trọn niềm tin, khi ghét, cũng rất mãnh liệt. Chính vì điều đó mà trong thơ của Xuân Quỳnh vẫn giữ được tính chân thành, dứt khoát và rõ ràng. Điều này cũng được thể hiện qua Sóng:

Trái tim em nhớ về anh.

Thậm chí cả trong giấc mơ, em cũng không ngừng khao khát!

Có lẽ đó là sức mạnh của tình yêu, niềm đam mê và nhiệt huyết, đã đưa con người vào thế giới của trí tưởng tượng, của mơ mộng. Tất cả những lo toan, suy tính, những rắc rối trên con đường cuộc sống, để nhường chỗ cho ước mơ, cho khát vọng tan vào những thứ tồn tại bên ngoài ý thức. Xuân Quỳnh đã thể hiện ý nghĩa này trong bài thơ bằng cách mô tả trạng thái “trong giấc mơ, em còn ngủ say' để thuyết phục người đọc. Tôi vẫn nhớ, một nhà thơ khi bày tỏ tình cảm với người yêu đã nói:

Anh chỉ nhớ về em thôi

Dù đứng, ngồi, anh vẫn nhớ

Trạng thái lo lắng, xao xuyến, bứt rứt như cắn xé, cào câu như giục giã. Người đàn ông đứng không yên ở đây, còn Xuân Quỳnh thì ngủ không yên. Không có gì khác biệt. Khi yêu nhau, ta luôn nhớ, luôn mong chờ, vì vậy không thể tránh khỏi những phút giây lo lắng, không yên. Từ xa xưa, cha ông chúng ta đã có câu:

Nhớ ai bối rối bồi hồi

Như đứng trước đống lửa như ngồi trên đống than

Vì vậy, mở đầu bài thơ cũng là cách thể hiện trạng thái tinh thần băn khoăn, trạng thái không ổn định trong tâm trí của người viết:

Dữ dội và dịu dàng

Ồn ào và yên bình

Không hiểu được chính mình

Sóng tìm ra nơi cuối cùng

Ở đây, hai trạng thái tinh thần trái ngược nhau lại được miêu tả trong một bối cảnh cụ thể của một con người, vào cùng một thời điểm. Nói “dữ dội', “ồn ào', “yên bình', “dịu dàng' là miêu tả về sóng trong bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh, hai câu này trộn lẫn vào nhau, kết hợp lại. Đọc hai câu thơ này, có vẻ như là một sự không hợp lý, trái ngược nhau, nhưng thực tế lại rất có logic và hợp lý. Đạt được điều này, chắc chắn phải kể đến tài năng biểu lộ tinh thần của nhà thơ. Đọc toàn bài thơ, ta cảm thấy mình được lắng nghe âm thanh của tâm hồn, toàn bộ bài thơ là một trạng thái tình cảm sâu sắc. Nhà thơ Xuân Quỳnh không yên lặng, không đơn giản mà có sự phức tạp, đầy lo âu. Đọc câu thơ, ta có cảm giác như đang nghe tiếng sóng vỗ, như thấy được từng đợt sóng nhẹ nhàng dập vào bờ. Ngôn ngữ thơ đầy âm thanh, nhưng cũng có khả năng kích thích trí tưởng tượng. Tiếng sóng không bao giờ yên lặng, không bao giờ dừng lại, nhẹ nhàng hôn nhẹ bờ cát, không ôm ấp, không vuốt ve, mà “dữ dội', “ồn ào' nhưng vẫn “dịu dàng'. Nhà thơ đã thổi vào dòng thơ hơi thở của mình để câu thơ sống dậy, nghe như tiếng sóng vỗ, như thấy được từng đợt sóng dập dìu. Ngôn ngữ thơ đầy âm thanh, nhưng cũng có khả năng kích thích trí tưởng tượng. Tiếng sóng không bao giờ yên lặng, không bao giờ dừng lại, nhẹ nhàng hôn nhẹ bờ cát, không ôm ấp, không vuốt ve, mà “dữ dội', “ồn ào' nhưng vẫn “dịu dàng'. Nhà thơ đã thổi vào dòng thơ hơi thở của mình để câu thơ sống dậy, nghe như tiếng sóng vỗ, như thấy được từng đợt sóng dập dìu. Nhẽ ra, trong trạng thái bình thường, ta phải biết 'dữ dội' và 'ồn ào', 'dịu dàng' và 'yên bình'. Nhưng nếu như vậy, thì không còn lý do gì để sống “không hiểu được chính mình', để sóng phải “tìm ra nơi cuối cùng'. Hai câu thơ cuối cùng thể hiện mong muốn tìm kiếm đến cùng cực. Câu thơ bất ngờ nhưng thỏa mãn. Trong cuộc sống, không có gì đau khổ hơn khi chính ta không hiểu mình, không thể giải thích được mình, không biết mình là ai. Mạnh mẽ nhất để đẩy lùi cái “sâu kín' đó là tìm thấy điều đó. Ý nghĩa này, cũng là mục tiêu của nhà thơ trong bài thơ. Khao khát được hòa mình vào cuộc sống, vào biển lớn của tình yêu vẫn tiếp tục, thúc đẩy, giục giã.

Từ việc không hiểu rõ bản thân, nhà thơ liên tục đặt ra những câu hỏi, gieo rắc sự nghi ngờ. Cuối cùng, chỉ để tự làm tổn thương lòng mình, bởi vì việc hỏi cũng chỉ là để hỏi mà thôi. Hỏi để giảm bớt nỗi lòng:

Sóng bắt đầu từ gió

Gió bắt đầu từ đâu

Em cũng không biết nữa

Khi nào ta yêu nhau

Quy luật tự nhiên là sóng gió, nhưng còn tình cảm xuất phát từ đâu... Đây là một vấn đề cực kỳ khó khăn, vẫn là một mớ băn khoăn trong lòng. Dẫu vậy, nỗi lo lắng, thắc mắc 'không biết nữa' vẫn cứ tồn tại. Sự ngây thơ kết hợp với chút bất lực. Mọi câu hỏi đều mong muốn tìm ra nguồn gốc, nơi 'bắt đầu' của mọi sự vật. Chỉ khi đó lòng người mới được an ủi.

Trăn trở với những khổ thơ, ta cảm nhận được nỗi lòng của nhà thơ, nhịp điệu trong những dòng thơ thay đổi linh hoạt, nhưng không hề đều đặn, không bình thường nhưng cũng đầy dằn vặt, sự nghi ngờ, suy tìm.

Ngày xưa cũng như ngày nay, nhiều thi sĩ đã đặt ra câu hỏi về tình yêu. Nhưng tình yêu là một cảm xúc, một điều khó lý giải, đến từ đâu... và còn nhiều điều khác nữa, nhưng tất cả đều là vô ích. Thậm chí đến Xuân Diệu - một nhà thơ tình nổi tiếng, một con người luôn khao khát tình yêu, say mê trong tình yêu, người mà:

Trong giây phút chót dâng trời đất

Cũng vẫn say tình đến ngất ngư.

Người 'uống' tình yêu đến 'dập cả môi' cũng thấy vô lực:

Làm sao cắt nghĩa được tình yêu

Có nghĩa gì đâu một buổi chiều

Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt

Bằng mây nhè nhẹ, gió hiu hiu.

Có người phải thốt lên rằng 'có gì lạ quá đi thôi' - quả thật, tình yêu là như vậy. Làm sao có thể giữ lòng minh mà không mù quáng trong tình yêu. Nó đến vào lúc nào ta không hay, chiếm lấy ta vào lúc nào ta không biết. Quay lại với khổ thơ của Xuân Quỳnh, ta gặp câu thổ lộ:

Em cũng không biết nữa

Khi nào ta yêu nhau

Đó là một câu hỏi rất con gái, nhẹ nhàng, xen lẫn chút đắm say, ngọt ngào, nũng nịu. Nói thế, không có nghĩa là khổ thơ chỉ đơn giản là cảm xúc, con người chỉ đơn thuần là yêu và đắm chìm trong tình yêu, mà còn là sự nghi ngờ, suy tìm, đòi hỏi một câu trả lời dù ít ỏi nhưng phải có... Tuy nhiên, cuối cùng câu hỏi vẫn còn đó, nhà thơ vẫn thấy bất lực... không biết làm sao mà có thể trả lời được... Một cái nhìn vô tình, một lời nói không cố ý đôi khi cũng đủ làm cho người ta suy tư, huống chi lại còn một khoảng thời gian dài mong chờ tình yêu, cảm thấy không biết nên vui hay buồn, lo lắng hay hạnh phúc.

Tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh không hề đơn giản. Yêu thương nồng nàn, mãnh liệt nhưng không hề hời hợt:

Trước muôn trùng sóng bể

Em nghĩ về anh, em

Em nghĩ về biển lớn

Từ nơi nào sóng lên

Từ từ 'em nghĩ' nhắc lại càng làm rõ hơn suy nghĩ trong lòng người. 'Em nghĩ' đã biểu lộ sự lo lắng, suy nghĩ, đặt ra nhiều câu hỏi, không phải là chỉ đơn giản là quen thuộc, si mê, chỉ biết yêu và đơn giản là yêu. Xưa nay không hiểu sao có những người 'chỉ biết yêu thôi, chẳng biết gì' - tình yêu đã làm họ mù quáng, quên đi tất cả. Họ chỉ nhìn vào cõi hư vô, ảo tưởng, chỉ thích thú hưởng thụ mà không biết suy nghĩ.

Tình yêu thường đi kèm với nỗi nhớ, sự mong đợi, và vì lẽ đó mà trong thơ Xuân Quỳnh, điều này cũng được thể hiện khá rõ ràng. Yêu thương mãnh liệt thì nỗi nhớ cũng càng sâu sắc. Nỗi nhớ dày vò tầng tầng, lớp lớp như những đợt sóng:

Con sóng dưới lòng sâu

Con sóng trên mặt nước

Ôi con sóng nhớ bờ

Ngày đêm không thể ngủ được

Đọc khổ thơ, ta tìm thấy vị trí của con sóng và cũng thấy được nỗi nhớ trong lòng người. Con sóng nhớ bờ, nhớ thao thức 'Ngày đêm không thể ngủ được'. Nói 'Con sóng dưới lòng sâu', “Con sóng trên mặt nước' nhà thơ muốn nói về sự toàn diện. Dù ở dưới đáy sông hay trên bề mặt sóng vẫn chỉ nhớ bờ, thương bờ. Nỗi nhớ mong tưởng chừng đã đến tận cùng. Nhớ nhau nên trăn trở. Đến nỗi trong câu ca dao người xưa cũng từng nói 'đèn thương nhớ ai mà đèn không tắt'.

Nỗi nhớ của con sóng là nỗi nhớ của con người, mênh mông và đong đầy. Thời gian dường như trôi chậm lại khi nhớ về người:

Tháng giêng kéo dài thật dài

Nhưng lòng em sao quên người.

Ngủ cũng không yên bởi:

Dạ lòng em vẫn khao khát

Dù trong giấc mơ vẫn tỉnh!

Khổ thơ phản ánh cảm xúc tăng dần, nồng nàn nhưng cũng đầy bốc đồng... vô cùng mãnh liệt. Xuân Quỳnh mô tả nỗi nhớ như sau:

Ngày anh vắng em

Biển trống trải nỗi nhớ

Ngày anh vắng em

Thuyền tình tan vỡ

(Thuyền và Biển)

Trong tình yêu, Xuân Quỳnh truyền đạt hết mình, say đắm, nồng nàn nhưng vẫn giữ được sự dịu dàng của con gái, không quá quyến rũ và ồn ào như Xuân Diệu. Người muốn 'gặm', 'hôn' và cuối cùng là 'ghẹo': ''Hỡi xuân hồng ta muốn cắn vào ngươi”. Xuân Diệu mạnh mẽ và táo bạo trong tình yêu:

Đã ôm rồi lại ôm tiếp

Cho đến hết đời này

Đến tan cùng trời đất

Anh mới chịu ngừng thôi

(Biển)

Ở cuối bài thơ, Xuân Quỳnh cho thấy mình là một người sâu sắc và trung thành. Tình yêu của cô ấy là hai chiều, không phải chỉ mộng mơ. Ngoài ra, tâm hồn của nhân vật trữ tình đầy hy vọng, không bi quan hay chán nản. Không có dấu hiệu của sự buồn bã hay thất vọng trong bài thơ: “Tương tư thức mấy đêm rồi. Ai biết cho ai.”

Khổ thơ tiếp tục khẳng định điều này:

Dù đi về phía Bắc

Hay ngược về phía Nam

Bất cứ nơi nào em đi

Đều hướng về phía anh

Ở đây, nhà thơ sử dụng không gian để thể hiện sự trung thành. “Dù đi về phía Bắc, hay ngược về phía Nam', “phía Bắc”, “phía Nam' là những chỉ dẫn cụ thể về sự trung thành trong không gian, địa điểm. Câu thơ như một lời khẳng định mạnh mẽ, dứt khoát. Bản thân bài thơ đặt ra nhiều thách thức nhưng cũng thể hiện sự quyết tâm của con người. Tình yêu sẽ chiến thắng mọi thứ nếu đó là tình yêu chân thành, trung thành. Lời thơ rơi vào lòng như lời thề nguyện đầy xúc động. Có một bài hát nói về điều này: “Dù thời gian dài đằng đẵng, dù cuộc đời dài lắm. Em vẫn như ngày xưa. Mãi yêu anh đến mãi'. Thơ Xuân Quỳnh cũng thể hiện điều này, nhưng với cách diễn đạt khác nhau.

Dường như để khẳng định hơn cho lời nói của mình, nhà thơ đưa ra hàng loạt ví dụ từ thiên nhiên, tạo vật. Tất cả sẽ được chinh phục nếu có kiên nhẫn, sức mạnh. Mọi thứ cuối cùng sẽ được đạt được nếu có ý chí và quyết tâm:

Ở bên ngoài đại dương

Hàng ngàn con sóng đang chờ

Tất cả sẽ đến bờ

Dù có vô số trở ngại

Cuộc đời có dài đến đâu

Thời gian vẫn trôi đi

Nhưng biển rộng kia

Vẫn có những đám mây bay xa

Thách thức được mô tả trong “sóng', cuộc sống và “biển” rộng lớn nhưng vẫn bị chinh phục.

Con sóng được mô tả như tình yêu “đập mạnh trong tim trẻ”. Nhân vật muốn tan chảy thành hàng trăm con sóng nhỏ thể hiện một ước mong, khát khao:

Làm sao có thể tan ra

Thành hàng trăm con sóng nhỏ

Trong biển lớn của tình yêu

Để vỗ mãi mãi trong ngàn năm