Buzz
Trong dòng thơ của Hồ Xuân Hương, bài thơ 'Tự tình - 2' là một trong những tác phẩm nổi bật. Nó thể hiện sự buồn bã, cảm giác cô đơn sâu sắc của người sống một cuộc đời đầy sức sống nhưng đối diện với những khó khăn, gặp phải những điều không may, một con người luôn khao khát tình yêu nhưng chỉ gặp phải thất bại, bất hạnh. Đó cũng là bi kịch của một ước mơ không thành.
Sinh ra và lớn lên trong một giai đoạn lịch sử đầy sóng gió (nửa cuối thế kỉ XVIII đến nửa đầu thế kỉ XIX), Hồ Xuân Hương là người chứng kiến và phần nào chịu ảnh hưởng của không khí sôi động của phong trào quần chúng đòi quyền sống, quyền hạnh phúc cho con người. Không khí đó tác động đến tâm hồn thông minh và giàu lòng trắc ẩn của bà. Bà là một người nghiêm túc, tỉnh táo, suy tư về cuộc đời của mình, một cuộc đời đầy sóng gió, khổ đau: Hai lần lập gia đình, hai lần phải đối mặt với cái chết của chồng. Điều đó, với bà là biểu hiện cụ thể, đầy nước mắt của nỗi đau 'hồng nhan bạc phận'. Mở đầu bài thơ 'Tự tình - 2', tác giả tạo ra một không gian, một thời gian nghệ thuật làm nền cho sự thổ lộ tâm trạng của mình: 'Cảnh khuya vắng vẻ, tiếng gà gáy'. 'Vắng vẻ' ở đây không chỉ là một tình trạng, mà còn là biểu hiện của cảm xúc buồn bã, hạnh phúc, một không khí buồn vắng lặng của một người thức dậy giữa đêm tĩnh mịch. Câu thứ hai đồng cảm với tâm trạng buồn bã:
“Trơ cái hồng nhan với nước non”
Một điểm nổi bật trong câu thứ hai là từ 'trơ'. Trơ biểu thị sự cô đơn, lẻ loi. Nhà thơ cảm nhận nỗi buồn của hồng nhan. Một nỗi buồn 'đặc biệt' trở nên kinh khủng hơn khi gặp gỡ với toàn bộ xã hội, cuộc sống: 'nước non'. Một nỗi buồn nặng nề đè nặng lên tâm trạng của bà, lên số phận của người phụ nữ. Không thể chịu đựng được, bà muốn chống lại, thoát ra khỏi. 'Chén rượu hương đưa' là một phương tiện. Không phải là phương tiện duy nhất nhưng gần như là cuối cùng cho một trạng thái đè nén quá mức. Nhưng, bi kịch vẫn là bi kịch:
“Chén rượu hương đưa say lại tỉnh”.
Câu thơ của nữ thi sĩ nhắc nhớ đến một câu thơ sâu lắng của Lí Bạch:
“Dùng gươm chém nước, nước chẳng dứt
Uống rượu tiêu sầu, sầu vẫn sầu”
Cảm giác bất lực, câu thơ chuyển sang một cảnh tượng biểu đạt sự tủi nhục của tình yêu. Hồ Xuân Hương viết:
“Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn”
Theo quan niệm thẩm mỹ truyền thống, vầng trăng thường tượng trưng cho cuộc đời, tuổi tác của người phụ nữ. Câu 'Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn” không chỉ là một hình ảnh tinh tế mà còn chứa đựng nỗi buồn sâu sắc. Đó là sự đau đớn của một “vầng trăng khuyết”. Đối với thơ xưa, cảnh vật là tình cảm, cảnh trăng khuyết đầy ý nghĩa, gợi nhớ đến cuộc đời của bà. Trong “mời trầu”, bà đã ẩn chứa tâm trạng như vậy.
Ở câu thơ 5 và 6, phong cảnh được mô tả cụ thể, tạo ra sự thuần khiết. Đó là một cảnh tượng hoàn toàn thực tế:
'Xiên ngang mặt đất rêu từng đám,
Đâm chân mây toạc đến đâu hồn cứ bay”
Việc sử dụng ngôn từ phản ngữ và đảo ngữ tạo ra một cảnh tượng sống động và đầy sức sống. Đó là một sức mạnh tự nhiên nhờ vào khả năng quan sát tinh tế của bà, như một cuộc chiến đấu và cạnh tranh. Một cảnh tượng như thế chỉ có thể là của 'Nữ vương thơ nôm', không ai khác. Dường như, mặc dù bà đang trải qua những thời điểm buồn bã, cô đơn, nhưng điều đó không làm giảm đi bản tính riêng của Hồ Xuân Hương. Bản lĩnh, sức sống mạnh mẽ, và niềm khát khao với cuộc sống khiến cho ngay cả khi trái tim bà đầy gian khổ, bà vẫn nhìn thấy thế giới với ánh mắt yêu cuộc sống, hướng về cuộc sống một cách say mê, đầy nhiệt huyết. Đó là cách giải thích cho sự đối nghịch, phản kháng trong tính cách của bà, tạo nên những dòng thơ châm biếm, phê phán. Vũ khí đó có giá trị hơn cả chén rượu “say rồi tỉnh”. Đó là công cụ kỳ diệu đem lại sự ủng hộ cho tâm hồn của bà. Chỉ như vậy, mới có thể hiểu được tâm trạng, những tiếng thở dài của Hồ Xuân Hương, trong hai dòng thơ kết thúc:
“Xuân trôi, xuân lại, vẫn cứ đi mãi.
Tình yêu là mảnh tình nhỏ nhoi dẫm đầy.
Cuộc sống đầy sức sống như vậy, nhưng cuộc đời vẫn là “Xuân trôi, xuân lại, vẫn cứ đi mãi.”, một vòng tròn đầy nghiệt ngã và tẻ nhạt của thời gian, cuộc sống. Điều này khiến bà không tránh khỏi một cảm giác chua xót và tiếng thở dài. Càng chua xót hơn khi ở giữa sự tuần hoàn đó là một “mảnh tình” đang bị san sẻ, dẫm đạm... chia xẻ. Với trái tim hướng về cuộc sống, điều đó như một vết thương, một điều đau lòng.
Có người nói rằng thơ là tâm trạng, là một bức thông điệp về nghệ thuật. Đọc “Tự tình”, ta hiểu được tâm trạng bi thương ẩn sau câu chữ của Hồ Xuân Hương. Đó là câu chuyện của một con người luôn mong ước hạnh phúc, một tâm hồn tràn đầy sức sống, nhưng lại đối diện với những trắc trở, bất hạnh, tạo nên trong thơ bà là những tiếng thở dài. Đó là những tiếng thở dài của người có ước mơ nhưng không thể thực hiện, trách nhiệm nằm ở xã hội phong kiến, một xã hội mà hạnh phúc cá nhân thường đối lập với cấu trúc xã hội chung. Trong ngữ cảnh đó, “Tự tình' trở thành một bài thơ đòi hỏi quyền lợi hạnh phúc, một tiếng nói phản đối đặc biệt lại đề cao giọng điệu bảo vệ của phụ nữ, tạo ra sự đồng cảm, thấu hiểu với những khó khăn, trở ngại.
Nguyễn Lương Huy Trường THPT Lê Hồng Phong Thành phố Hồ Chí Minh
