Buzz
Vịnh Khoa Thi Hương thể hiện lòng nhân ái, tình thương của nhà thơ trào phúng Tú Xương.
Nhà nước mở một khoa sau ba năm,
Trường Nam và trường Hà cùng thi.
Hai câu 1 và 2 mô tả không khí, bối cảnh chung của kỳ thi hương năm Đinh Dậu 1897. Lệ ba năm mở một khoa vẫn được duy trì nhưng việc tổ chức các kỳ thi đã được nhà nước, nghĩa là thực dân Pháp xâm lược, kiểm soát. Tâm trạng buồn rầu, lo âu trước cảnh mất nước, nô lệ hiện diện rõ rệt. Cảnh thi cử hỗn loạn: Trường Hà Nội cùng thi với trường Nam Định. Không có sự trang nghiêm cần có của những kỳ thi như thế này. Hai câu này thể hiện thái độ mỉa mai, châm biếm một cách tinh sub và cũng tiết lộ nỗi buồn sâu sắc của tác giả trước tình hình đất nước mất quyền tự chủ, độc lập. Chuyện thi cử thực chất là một phần của câu chuyện về đất nước.
Lôi thôi học sinh vai đeo lọ,
Ậm ọe quan trường miệng thảo loa
Hai câu 3, 4 mô tả thực sự học sinh và quan trường Việt Nam. Tác giả lọc suy tư chán nản, đau buồn thành hình ảnh hài hước nhưng cũng chát chúa. Việc đảo ngữ mang lại hiệu quả nổi bật: Nhà thơ tập trung vào dáng vẻ lôi thôi của học sinh chứ không phải quan sát họ. Sự suy tàn của trí thức phong kiến là điểm nhấn đặc biệt. Tác giả không nghe thấy nội dung của quan trường mà cảm nhận tiếng loa kì lạ, méo mó phát ra - Ậm oẹ quan trường miệng thảo loa. Thảo loa tạo ra vẻ giả tạo, đổ lỗi cho người khác trong khi vị trí thực tế của quan trường cũng như quan lại nói chung thế nào thì hai câu 5, 6 sẽ giải thích rõ ràng.
Lọng cắm rợp trời quan sứ đến
Váy lụa quét đất, mụ đầm lay lắt
Hai câu thơ 5 và 6 mô tả đại diện của thực dân xâm lược. Cờ bay cao trên trời thường được sử dụng trong truyền thống để chào đón các quan nhà nước Việt Nam thường xuyên thăm các trường thi. Nếu là kỳ thi Tiến sĩ, thì thường có sự tham dự trực tiếp của vua trong việc ra đề và chấm thi. Thực ra, lễ nghi đó được tổ chức để đón tiếp các quan Tây (quan sứ).
Đối chiếu giữa câu trên và câu dưới tạo ra một bức tranh sắc nét, châm chọc mạnh mẽ. Cờ và váy lụa, trời cao và đất thấp. Sự trang trọng của quan sứ bị làm mờ bởi chiếc váy đơn giản của mụ đầm. Tuy nhiên, hai câu thơ cũng ẩn chứa tâm trạng đau đớn, tức giận và tự ti của tác giả, người cũng là một sĩ tử. Nói gì đến chữ nghĩa thánh thiện, quy luật đạo lý cao cả khi người làm chủ kỳ thi lại là những kẻ ngoại đạo xa lạ.
Câu cuối cùng “Quay đầu lại thấy cảnh nước nhà”, là lời kêu gọi, nhắn nhủ của một nhà giáo đến những học sinh, những tri thức của miền Bắc và tất cả người Việt Nam một lần nữa hãy nhìn lại tình hình đất nước mất độc lập, cảm nhận hết nỗi đau, nỗi nhục mất nước, từ đó có những suy nghĩ và hành động cần thiết. Lời thơ sắc sảo, chứa đựng tâm sự dưới dạng trào phúng nhưng mang trên mình nặng nề của người trí thức, một chút buồn bã và nỗi oán trách.
