Phân tích đoạn trích Lẽ Ghét Thương của Nguyễn Đình Chiểu

Mặc dù mù về thị giác, Nguyễn Đình Chiểu vẫn luôn tôn trọng giáo lý và biểu đạt qua văn học với mục tiêu gìn giữ đạo và lên án gian ác. Tác phẩm của ông luôn chứa đựng tinh thần nhân văn sâu sắc, nơi mà độc giả có thể tìm thấy những tình cảm rõ ràng và cụ thể như yêu - ghét, cảm thông, căm phẫn... Tình cảm này có thể được tác giả thể hiện một cách trực tiếp qua các tác phẩm như 'Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc', 'Văn tế nghĩa sĩ trận vong lục tỉnh'... hoặc gián tiếp qua lời phát ngôn của các nhân vật. Thái độ và tình cảm của nhân vật Quán trong 'Lẽ ghét thương' (trích Lục Vân Tiên) là một minh chứng điển hình.

'Lẽ ghét thương' là một bài thơ tâm huyết về sự ghét bỏ tình thương nhân bản của Nguyễn Đình Chiểu. Trong tình huống này, nhân vật Quán trở thành giọng loa truyền bá lời tác giả. Trong đoạn trích 26 câu thơ, có tới 16 câu thơ nói về tình thương. Điều này làm cho số lượng câu thơ về tình thương chiếm phần lớn. Nguyễn Đình Chiểu cũng từng nói rằng, 'Bởi chưng hay ghét cũng là hay thương'. Khi xem xét kỹ lưỡng các câu thơ này, chúng ta có thể nhận thấy rằng nguyên nhân sâu xa của nỗi ghét chính là tình thương con người.

Tình thương là động lực tinh thần để nhà thơ phê phán những kẻ xấu xa, những kẻ độc ác. Vì vậy, nhân vật Quán căm ghét những hành vi phản đạo, lừa dối, dối trá, và những trò mê dâm vì chúng làm rối loạn cuộc sống của người dân, làm cho họ phải chịu đựng nhiều khổ cực. Mỗi khi nhắc đến một kẻ đáng ghét, ông Quán đều thêm một lời bình luận về tội ác của họ gây ra cho dân lành:

Trong 10 câu thơ nói về sự ghét, có tới 4 câu thơ nói về sự khổ đau, mức độ khác nhau mà người dân phải chịu đựng:

Để dân đến nỗi sa hầm sẩy hoang.
Khiến dân luống chịu lầm than muôn phần.
Chuộng bề dối trá làm dân nhọc nhằn.
Sớm đầu tối đánh lằng nhằng dối dân.

Nếu các câu thơ về sự ghét thể hiện sự tức giận, bức xúc thì những câu thơ này lại thể hiện sự thông cảm, chia sẻ của nhà thơ đối với người dân.

Để truyền đạt sâu sắc về nỗi ghét này, Nguyễn Đình Chiểu đã sử dụng nghệ thuật điệp từ. Chỉ trong 10 câu thơ đầu tiên, tác giả đã sử dụng tới 8 từ 'ghét'. Riêng câu thơ thứ hai đã sử dụng tới 3 từ:

'Cay', 'đắng' không chỉ là các từ để diễn tả mùi vị, mà chúng còn diễn tả sự sâu sắc và gia tăng của sự ghét. Sự kết hợp giữa các từ 'ghét' với sự gia tăng về mức độ đã cho độc giả biết rằng sự ghét, đối tượng mà ông Quán ghét không chỉ tồn tại trong một thời kỳ nào đó mà còn tồn tại trong mọi thời kỳ.

Do đó, sự ghét ở đây không chỉ dừng lại ở bề mặt, mà nó đã thấm vào cả tận tâm hồn của ông. Sự ghét của ông Quán thực chất là lòng căm hận. Ông căm hận những kẻ làm tổn hại đến cuộc sống hạnh phúc của người dân. Điều này thể hiện tính nhân đạo sâu sắc trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu.

Ngược lại với sự ghét, là tình thương. Ông Quán đã tỏ bày về tình thương của mình trong 16 câu thơ. Mặc dù chỉ trong 16 câu thơ, nhưng nó thể hiện toàn bộ cõi lòng của một con người, thể hiện sự đồng cảm, lòng xót xa của ông Quán đối với những nhân vật hiền lành, kiểu mẫu của đạo Nho, muốn giúp vua, cứu dân mà không thành.

Người đầu tiên được nhắc đến trong đoạn thơ về tình thương là Khổng Tử - người đã trải qua nhiều gian nan khi truyền đạo:

Ông thương ngay cả những người đã khuất, những người vẫn chưa đạt được danh vọng:

Ông thậm chí còn thương những người không gặp vận may, những quan thanh liêm không có cơ hội...

Nếu trong 10 câu đầu tiên, Nguyễn Đình Chiểu để nhân vật bày tỏ sự căm hận với những kẻ hại dân, thì ở phần sau, ông cho nhân vật tỏ ra thương xót với những nhân vật tài năng, muốn giúp vua nhưng không thành. Và thông qua việc này, tác giả thể hiện sự thương yêu và nhân đạo của mình đối với số phận đầy bi thương của con người trước những vấn đề khắc nghiệt của cuộc sống và xã hội.

Như vậy, qua nhân vật Quán, Nguyễn Đình Chiểu đã truyền đạt những tâm huyết về sự ghét và thương. Điều này không chỉ thể hiện tình yêu thương sâu sắc mà còn thể hiện tinh thần nhân đạo lớn lao.