Phân tích nguồn cảm hứng trong bài thơ “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi

 Bài thơ “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi có thể xem là một ngoại lệ. Nó được mệnh danh từ thời kỳ đầu của cuộc chiến chống Pháp (1948, 1949) và hoàn thành khi cuộc chiến ấy kết thúc (1955). Điều này không chỉ là thành tựu của một nhà thơ tài năng, mà quan trọng hơn là tác phẩm được tạo ra từ những cảm xúc, suy nghĩ sâu sắc của Nguyễn Đình Thi về một chủ đề lớn: Đất nước!

Bài thơ bắt đầu với những cảm xúc chân thành trong một buổi sáng thu, khơi gợi kỷ niệm về Hà Nội:

Sáng tinh mơ như những sáng năm xưa
Gió mùa thu lay lày hương cốm mới

Đó cũng là ấn tượng về một mùa thu tại Hà Nội: không khí mát lành, làn gió nhẹ nhàng thổi bay và mang theo hương thơm dịu dàng của cốm tươi. Những câu thơ này mô tả một cách sống động không gian, màu sắc và hương vị, mang lại sự hiện hữu của cả quá khứ và hiện tại, xen lẫn giữa hiện thực và ký ức.
Hương cốm tươi là nét đặc trưng của mùa thu tại Hà Nội. Có vẻ như đó là sự kết tinh của tất cả những hương vị của đất trời, của cây cỏ mùa thu tại Hà Nội. Thạch Lam đã từng viết về cốm, món quà đặc biệt của mùa thu Hà Nội:

Hương thơm nhẹ nhàng của hàng ngàn bông hoa và cỏ... là hương thơm truyền đi từ những cánh đồng xanh ngắt, mang trong đó hương vị giản dị mà thanh khiết của vùng quê nội cỏ.

(Thành phố Hà Nội với sáu quận huyện)

Sau này, hương cốm cũng đã trở thành chủ đề trong bài hát của Trịnh Công Sơn (Nhớ về mùa thu Hà Nội) cùng với hình ảnh của cây lúa vàng, cây bàng lá đỏ... tạo nên một bức tranh thanh tao, gợi nhớ về mùa thu của Thủ đô:

Mùa thu Hà Nội / Cây lúa vàng phơi phới / cây bàng lá đỏ / đứng bên nhau / những con phố cổ / những mái nhà xưa / với mái ngói màu nâu... Mùa thu Hà Nội / mùa thu của Hà Thành / mùa hoa sữa rơi / thơm theo cơn gió / mùa cốm xanh về / thơm ngát trên phố / hương của cốm trên vỉa hè / hương của bước chân qua...

Nguyễn Đình Thi đã mang vào trong thơ những đặc điểm đặc trưng nhất của mùa thu ở Hà Nội. Điều này chứng tỏ rằng nhà thơ đã có mối liên kết sâu sắc, một tình yêu đặc biệt với Hà Nội, một tình yêu trìu mến khi ở xa nhìn về

Nguyễn Đình Thi kể lại rằng, khi còn nhỏ và đi học trung học, ông thường đến khu vực Hồ Tây để ngồi nhìn những đám mây và máy bay bay lượn. Cảm hứng về bầu trời mùa thu, về làn gió mát, về hương vị của cốm xanh và những dòng sông, ruộng đồng ở phía sau, như ông nói trong bài thơ 'Đất nước', cũng là cảm hứng về quê hương

Dòng thơ thứ ba: Tôi nhớ những ngày thu đã qua là một chuyển đổi. Thực tế, trong hai câu thơ đầu tiên đã có hình ảnh của mùa thu, nhưng ở đây có vẻ như không thể kiềm chế được những kỷ niệm, khiến cho lời thơ trỗi dậy:
Tôi vẫn nhớ những ngày thu đã qua

Ở đây, còn một lý do nữa: Trong bài thơ 'Sáng mát trong như sáng năm xưa', nơi câu thơ đẹp đẽ: Cỏ mòn thơm mãi dấu chân em. Câu thơ này mang theo suy tư và tình cảm của một tri thức Hà Nội. Trong thời điểm đó, có thể không phù hợp với tâm trạng của nhiều người trong cuộc kháng chiến, nên Nguyễn Đình Thi đã thay đổi. Tuy nhiên, sự thay đổi đó cũng là hợp lý, liên kết với hình ảnh trong toàn bộ bài thơ.

Bốn câu thơ tiếp theo mô tả về mùa thu xưa của Hà Nội:

Bình minh se lạnh trong lòng của Hà Nội
Những con phố dài u ám trong sương mù sớm
Người ra đi không quay lại
Đằng sau bóng dáng, lá vàng rụng rơi

Mùa thu ở Hà Nội hiện lên trong ký ức của nhà thơ thật đẹp và lãng mạn, với thời tiết, thiên nhiên, và không gian (sáng sớm se lạnh, sương mù mỏng manh, các con phố dài). Đặc biệt, cảm nhận của tác giả vô cùng tinh tế và tài năng khiến cho mùa thu Hà Nội bỗng nhiên trở thành một khối hình, màu sắc, và ánh sáng. Đó là những khối hình, ánh sáng, và màu sắc của tâm trạng, khiến cho trái tim người đọc càng thêm xúc động.

Mùa thu ở Hà Nội trong kí ức của Nguyễn Đình Thi vẫn mang vẻ đẹp của tình cảm. Cảnh mùa thu thường gợi lên trong lòng người những cảm xúc lẻ loi bởi sự thay đổi nhẹ nhàng, dịu dàng, và chậm rãi của hương vị, hoa lá, cỏ cây, của đất trời, và ánh sáng. Nhưng quan trọng nhất vẫn là do nhà thơ nắm bắt được những khoảnh khắc kì diệu ấy của mùa thu. Ở đất nước, Nguyễn Đình Thi không chỉ nắm bắt được bản sắc của mùa thu Hà Nội, mà có lẽ mùa thu ấy từ lâu đã trở thành một phần của tâm hồn nhà thơ.

Thơ xưa thường mô tả mùa thu liên quan đến sự chia li, những cuộc chia tay. Thơ mùa thu của Nguyễn Đình Thi vô tình gợi nhớ đến hình ảnh của sự ra đi đó, làm cho cảnh mùa thu trở nên đặc biệt hơn :

Người ra đi không ngắm nhìn lại
Phía sau, ánh nắng chiếu rơi lên đầy lá

Cho đến nay, vẫn có nhiều ý kiến khác nhau về “người ra đi” trong câu thơ đó. Có người cho rằng đó là người Hà Nội mang trong mình tâm trạng, cảnh ngộ rời bỏ thủ đô trong thời gian kháng chiến bùng nổ. Cũng có ý kiến cho rằng, đó là hình ảnh của người lính trong Trung đoàn Thủ đô khi rút khỏi Hà Nội… Thực tế, Trung đoàn Thủ đô rời Hà Nội vào mùa xuân sau hai tháng chiến đấu (1947) và sự rút lui diễn ra vào ban đêm, dưới gầm cầu Long Biên. Nếu nắm bắt việc người Hà Nội ra đi khi kháng chiến bùng nổ, điều đó càng không chính xác vì kháng chiến trên toàn quốc bắt đầu từ tháng 12 năm 1946. Dựa vào cảm xúc và hình ảnh trong thơ, có thể khẳng định rằng việc người ra đi đó đã xảy ra trước năm 1945. Người đó đã quyết định một cách dứt khoát (đầu không ngoảnh lại), nhưng trong lòng lại đầy xao xuyến, luyến tiếc, khiến cho bản nhạc thơ mang nét buồn và yên bình : Hình ảnh đó gần với người ra đi của Thâm Tâm:

Dẫn người, chúng ta chỉ dẫn người đó
Một lời tạ biệt, một sự rời xa…
-Ly biệt! Ly biệt! Con đường hẹp
Chí lớn không trở về, tay không

(Lễ tiễn biệt)

Nguyễn Đình Thi đã từng tiết lộ: Người ra đi này cũng không phải là tác giả hoặc một người cụ thể – người ra đi đó có thể là một người tham gia cách mạng, hoặc vì lý do khác, vì một bi kịch chung hoặc riêng… Dù thế nào đi chăng nữa, đó vẫn là một người rời bỏ nơi quen thuộc, rời bỏ cuộc sống mà họ đã quen thuộc để ra đi, người đó đầy những băn khoăn, những cảm xúc, nên việc ra đi “đầu không ngoảnh lại”, cảnh tượng yên bình nhưng buồn bã và lặng lẽ. Người ra đi đó có một bí mật mà chúng ta không biết rõ, nhưng đầu anh ta không hề quay lại, anh ta cảm thấy cần phải ra đi, và những gì anh ta để lại sau lưng, có vẻ như không còn thuộc về anh ta nữa (Thư phản hồi độc giả, ngày 14.12.1983).

Dù thế nào đi nữa, nhưng những dòng thơ trên vẫn là những dòng thơ đẹp nhất trong bài thơ Đất nước. Có người nói rằng đó là “những dòng thơ đặc sắc về hình thức, đặc sắc về cảm xúc so với thời điểm đó, và ngay cả bây giờ, chúng vẫn mang lại giá trị thơ, giống như những giá trị cổ điển vậy” (Tâm Hoàng, Nhân Dân Chủ Nhật, ngày 11.8.1991).

Nhớ về mùa thu Hà Nội xưa, tác giả dẫn vào cảm xúc về mùa thu đất nước, trong hoàn cảnh hiện tại ở chiến khu Việt Bắc:

Mùa thu này khác biệt
Tôi đứng đắm chìm giữa núi non
Gió thổi rì rào lá rừng
Trời thu khoác áo mới
Trong lời nói cười rạng ngời

Bài thơ có sự thay đổi về âm điệu, nhịp điệu: những câu thơ ngắn với nhịp điệu nhanh, phấn khích; sự kết hợp âm thanh với vần và thanh (rì rào, áo mới). Cảnh sắc thiên nhiên cũng biến đổi. Vẫn là mùa thu với bầu trời xanh biếc, nhưng tươi sáng, sôi động, gió thổi, lá rừng rì rào, trời thu khoác áo mới, nói cười rạng rỡ. Tất cả sự thay đổi đó hòa quyện với tâm trạng con người (đứng đắm chìm), thể hiện niềm vui phấn khích, tin tưởng, một vẻ đẹp tươi mới và sảng khoái.

Sự tinh tế trong cảm nhận của nhà thơ thể hiện ở những đặc điểm riêng của mùa thu mới: âm thanh vang xa, vọng về, ánh nắng sáng sủa hơn và bầu trời cũng cao rộng hơn.
Từ cảm xúc về mùa thu đất nước, Nguyễn Đình Thi dẫn dắt đến sự thể hiện tình cảm mến yêu và tự hào:

Trời xanh nơi này thuộc về chúng ta
Núi rừng ở đây thuộc về chúng ta
Những cánh đồng thơm ngát
Những con đường bát ngát
Những dòng sông đỏ mạnh mẽ phù sa
Nước của chúng ta
Nước của những người không bao giờ từ bỏ
Đêm đêm nhấp nhô trong tiếng đất
Những ngày xưa vang vọng nói về

Những từ chỉ đến (này) và thông điệp (của chúng ta) vang vọng mạnh mẽ, tự hào về quyền tự chủ của đất nước. Ngay cả việc liệt kê (một cách tổng quát, thông qua các danh từ và tính từ) tiếp tục làm tăng thêm niềm tự hào to lớn đó. Đặc biệt là hình ảnh bầu trời được Nguyễn Đình Thi tập trung sự chú ý vào: Bầu trời xanh ở đây thuộc về chúng ta. Hình ảnh này không chỉ chân thực mà còn mang ý nghĩa tượng trưng cho đất nước, cho tự do, cho những giá trị cao quý nhất của con người. Hãy nhớ rằng, trước năm 1945, Nguyễn Đình Thi đã viết:

Bầu trời xanh ơi, hỡi bầu trời xanh không lời
Tâm hồn mong muốn hiểu mà không thể giải thích

Vào thời điểm đó, 'bầu trời xanh' là một hình ảnh đẹp, nhưng vẫn còn xa vời và không thể hiểu biết được bởi con người.

Trên phông nền không gian rộng lớn, được mô tả từ nhiều góc độ, Nguyễn Đình Thi chuyển sang chiều dài của thời gian, mô tả về bản sắc, truyền thống và sâu sắc của đất nước và con người Việt Nam.

Đây là nước của chúng ta
Nước của những người không bao giờ từ bỏ

Thực tế, lịch sử, truyền thống của dân tộc không chỉ giới hạn ở đó. Tuy nhiên, trong bối cảnh của cuộc kháng chiến toàn dân vào thời điểm đó, Nguyễn Đình Thi tập trung vào việc tôn vinh truyền thống bất khuất của dân tộc trong hàng nghìn năm chống lại sự xâm lược từ bên ngoài. Câu thơ có tính chất tổng quát cao, nhưng lại mở ra về những tầng lớp, những thế hệ đã hy sinh và dũng cảm, sẵn lòng hiến dâng cho đất nước.

Dĩ nhiên, bên cạnh nhiều giá trị truyền thống khác, tinh thần không khuất phục của dân tộc tạo thành một tiếng nói kiên định, liên tục, ủng hộ cho hiện tại:

Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất
Những buổi ngày xưa vọng nói về

Tiếng nói đó trở thành linh hồn thiêng liêng của núi sông, hỗ trợ và nhắc nhở thế hệ sau. Nguyễn Đình Thi là một nhà thơ sớm nhận biết được mối liên kết giữa quá khứ và hiện tại. Sau ông, nhiều nhà thơ tiếp tục khám phá những khía cạnh đặc biệt khác về mối quan hệ đó. Như Huy Cận đã viết:

Tình yêu của cha ông với quá khứ
Đau thương bỗng trở nên gần gũi
Những bước mất mát trong dòng thời gian
Trở về, tươi cười trên đường dài của quãng thời gian

(Các pháp sư tại chùa Tây Phương)

từ Chế Lan Viên (Ai đi tìm hình ảnh của tổ quốc, tổ quốc từng đẹp như thế này chưa?), Lê Anh Xuân, Thu Bồn… cho đến Nguyễn Khoa Điềm trong những năm đánh Mỹ:

Ngày mai con cái chúng ta lớn lên
Sẽ mang quê hương đi xa
Đến những tháng ngày ước mơ
Em ơi, quê hương là máu xương của ta
Phải biết tương thân và chia sẻ
Phải biết trở thành hình ảnh của đất nước
Làm cho quê hương sống mãi…

(Dòng đời khao khát)

Phần hai của bài thơ tập trung vào một ý lớn: đất nước, từ những đau khổ và sự căm hờn, đang nổi lên rạng ngời

Bắt đầu là một hình ảnh về đất nước trong chiến tranh:

Ồ, những cánh đồng quê đang chảy máu
Dây thép gai đâm nát bầu trời chiều

Câu thơ đầy ý nghĩa về tạo hình, gây ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc bằng hình ảnh đồ sộ. Nhiều người nói, Nguyễn Đình Thi đã sử dụng thủ pháp ngược sáng (contre soleil) của điện ảnh, trong ánh chiều tà, dây thép gai ở đồn giặc vươn lên tua tủa như đâm vào bầu trời. Nguyễn Đình Thi đã tiết lộ, trong những chặng đường công tác mỗi buổi chiều, khi mặt trời sắp tắt, nhìn về những chân trời xa, thấy đồn giặc với những lô cốt, những hàng dây thép gai giăng đầy, làm cho chân trời bị xé nát, nham nhở – gây một tức tối căm giận. Hình ảnh này biểu hiện cái nhìn tinh tế và tình cảm chân thật của người viết: chiến tranh tàn phá tất cả, chiến tranh đồng nghĩa với sự huỷ hoại, với cái ác. Không ít nhà thơ cùng thời với Nguyễn Đình Thi cũng đã có những cái nhìn tinh tế và đau xót ấy:

Có làng trung đoàn ta đi qua
Máu đông in dấu giày đinh giặc
Nền tro, gạch sém, ngách buồng ai
Chiếc tả đầu giường đang cháy dở

(Quang Dũng- Những làng đi qua,1947)

Đột nhiên cuối mùa, quân giặc đến xâm lược
Ngõ chùa bốc cháy, cây cau đỏ lửa cháy
Chưa kịp nói lời, phải hẹn đợi
Thì từ đó, không còn tin nhau

(Vũ Cao – Núi đôi, 1956)

Trên nền hiện thực đó là tâm trạng của người lính:

Những đêm dài chiến đấu, trong lòng bồi hồi
Nhớ về ánh mắt người yêu thương

Đặt trong cùng một khổ thơ, tạo thành cấu trúc: bên ngoài/bên trong. Hai câu đầu là bối cảnh bên ngoài, hai câu sau là tâm trạng bên trong. Trong dòng thơ còn có sự cân đối khác:

những / đột nhiên
nung nấu / bồn chồn

Cách sắp xếp đó phản ánh phẩm chất của người lính: lòng căm thù đối với kẻ thù, quyết tâm giành lại tự do cho đất nước và đôi khi, nỗi nhớ nhung về người yêu. Tác giả cũng diễn đạt sự phức tạp của thời kỳ đó: tình yêu quê hương thường cao hơn tình yêu cá nhân, nhưng không phải vì thế mà tình yêu cá nhân không tồn tại.

5 khổ thơ tiếp theo thể hiện sự suy tư của tác giả về đất nước, từ những đau thương và sự căm hận đã thúc đẩy họ đứng lên chiến đấu mạnh mẽ, sẵn sàng hy sinh như những anh hùng thời đại mới. Thơ phát triển về hình ảnh trừu tượng, tượng trưng, sử dụng những biểu tượng quen thuộc như bát cơm, nước mắt, xiềng xích, chim, hoa... Nhiều câu thơ chứa ý sâu sắc, mang tính chất lý luận. Ý thơ dựa trên cảm xúc, tâm trạng, đặt một loạt cảm xúc, tâm trạng này cạnh nhau để thể hiện chủ đề, Nguyễn Đình Thi không sử dụng các liên kết từ, thay vào đó là hình ảnh rời rạc được kết hợp bởi mạch cảm xúc, suy tư của tác giả.

Một điều đáng chú ý ở những khổ thơ cuối cùng của bài thơ về Đất nước là những hình ảnh, những ý tưởng mới:

Người mặc áo vải, om trọn đất nước
Đã đứng lên, trở thành những anh hùng
...
Trán đỏ cháy, suy nghĩ về một thế giới mới
Lòng ta, hân hoan, bước vào ánh sáng bình minh

Về mặt nghệ thuật, đó là cách sử dụng nhiều động từ và trạng từ để diễn đạt các hành động và trạng thái cảm xúc mạnh mẽ, kết hợp với việc mở rộng thành phần vị ngữ của các câu thơ để tập trung vào phần vị ngữ:

Bỗng chợt nhớ về ánh mắt người yêu
…
Đã lộ ra nét mặt quê hương
…
Đã nổi lên những tiếng kêu căm phẫn
…
Bát cơm đầy nước mắt
Rơi như cơn giông từ miệng ta
…
Đứa bé nằm đây, đứa bé chạy đây…

Các câu thơ với hình ảnh đối lập (xiềng xích / trời, súng đạn / lòng dân) khi kết hợp, liên tiếp (khói nhà máy, tiếng gọi quân, nắng chói, mưa xối xả…) diễn tả những ý tưởng về đất nước mà nhà thơ đã suy ngẫm trong thời gian dài. Các ý tưởng này bây giờ trở nên quen thuộc, gần gũi với mọi người, nhưng trong thời kỳ nước Việt Nam Dân chủ cộng hoà mới được hình thành, đặc biệt là trong cuộc kháng chiến gay gắt, đó là những trải nghiệm phải trả giá bằng mồ hôi, nước mắt, thậm chí bằng máu của hàng triệu con người.

Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh tượng trưng cho sự đứng dậy hùng mạnh, chói lọi trong ngọn lửa của cuộc chiến, từ đau thương và căm hận của đất nước. Bốn dòng thơ đều với cấu trúc sáu chữ, với sự chia rãnh đều đặn, hấp dẫn với nhịp điệu sôi động, uy nghi. Hình ảnh này là kết quả của thực tế mà tác giả đã chứng kiến tại trận chiến Điện Biên Phủ năm 1954. Nhà thơ đã giải thích rằng những dòng thơ đó “đã ghi nhận được âm thanh mạnh mẽ của trận chiến khi đại bác liên tục bắn vào trại giặc… Bài thơ kết thúc với âm thanh chiến thắng của trận chiến Điện Biên Phủ”.

Bài thơ Đất nước được coi là thành công nhất của Nguyễn Đình Thi khi ông viết về những đề tài lớn hơn. Đây cũng là một trong những bài thơ xuất sắc của thơ Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Tác phẩm này kết hợp nhiều yếu tố: hình ảnh sống động và tư duy sâu xa, sự tổng quát, cảm xúc, suy tư cá nhân kết hợp với tình cảm, tư tưởng của toàn dân về quê hương. Có lẽ vì vậy, qua nhiều năm, Đất nước vẫn là một điệu thơ mãnh liệt trong lòng người Việt Nam.