Buzz
Truyện Một người Hà Nội của nhà văn Nguyễn Khải, được xuất bản trong tập truyện cùng tên năm 1990, thể hiện sự đổi mới trong văn học Việt Nam.
Nhân vật chính là cô Hiền, qua đó tác giả khám phá ra vẻ đẹp tinh thần sâu sắc và tính cách của người dân Hà Nội, đại diện cho phụ nữ Việt Nam trước những biến động của đất nước.
“Tôi” giới thiệu về cô Hiền, thể hiện tình cảm quý mến với cô - “Chị em đôi con dì ruột với mẹ già tôi”.
Tác giả không tập trung vào ngoại hình của cô Hiền mà tập trung vào ngôn ngữ, cách sống, và cách ứng xử của cô trong các mối quan hệ.
Cô Hiền tỏ ra thông minh khi đối diện với câu hỏi về giai cấp và “tại sao cô không phải học tập cải tạo...”, và tự tin trả lời: “Tôi có vẻ bề ngoài và cách sống giống người tư sản, nhưng không bao giờ bóc lột ai cả, điều này mới làm người tư sản”.
Khi bè bạn nghi ngờ, cô Hiền thản nhiên trả lời: “Nhà nước biết rất rõ”. Cô khôn hơn bè bạn và “thức thời’’ hơn ông chồng.
Cô Hiền là người kinh doanh thông minh, chỉ bán một loại hoa giấy mà cô tự làm ra, không gặp nhiều khó khăn về thuế.
Cô Hiền có sự mẫn cảm và sắc sảo, phản ứng tỉnh táo với những câu hỏi của gia đình và thời cuộc.
Người cháu - đồng chí Khải nhận xét cô Hiền là người phụ nữ chín chắn, từng trải, không thích làm những điều vô ích.
Cô Hiền coi trọng vai trò người phụ nữ gia đình, đảm đang trong vai trò vợ và mẹ.
Cô chú trọng vào việc dạy bảo con cái giữ gìn phẩm chất và hành vi lịch sự.
Gia huấn ca tương truyền của Nguyễn Trãi được nhắc đến, thể hiện sự kiên nhẫn và giáo dục của cô Hiền đối với con cháu.
Có lẽ cô Hiền đã truyền dạy cho con cháu phong cách sống theo truyền thống của đời xưa? Cô đã thảo luận với người cháu về “nhiệm vụ” của mẹ trong việc dạy dỗ con cái: “biết tự giác, biết tôn trọng, biết nhục nhã, và sau này muốn thế nào thì tùy”.
Giữa thời khói lửa, cô Hiền đã dạy dỗ con cái về sự tự trọng, về trách nhiệm của người thanh niên. Cô cũng đã thể hiện lòng yêu nước và tinh thần mẹ bằng cách chia sẻ: “Tôi cũng muốn sống bình đẳng với các bà mẹ khác, hoặc sống cùng, hoặc chết cùng, vui buồn gì thì cũng chung vui hoặc chung buồn”.
Cô Hiền được may mắn hơn nhiều bà mẹ khác. Tháng 12 năm 1975, Dũng, con trai cô trở về. Cô ngạc nhiên hỏi: “Con muốn mua gì?” khi thấy người con đeo ba lô bước vào nhà. Người con của cô quá gầy, quá đen, quá nhiều râu, không còn dấu vết nào của một chàng trai Hà Nội, nên người mẹ không nhận ra con mình.
Ngày thường, cô Hiền và bạn bè của cô ăn mặc giản dị, “áo bông ngắn, quần đen, đi dép hoặc giày, đeo khăn len tơi tả buộc cổ hoặc đầu... Nhưng trong buổi tiệc mừng đứa con trai quay về sau chiến tranh, các vị khách - những người đã từng sống ở Hà Nội, mặc đồ đẹp và sang trọng. Các ông mặc áo vest, quần tây, thắt cà vạt; các bà tóc bạc hoặc nửa bạc nửa xanh, mặc váy dạ, áo nhung, đeo trang sức lộng lẫy”, còn cô Hiền như một nữ diễn viên sân khấu, với lược bạch kim trên đầu cài hoa tỏa sáng...
Cô nói với đứa cháu về cách sống: khi ở giữa người dân thường, “tất cả đều có thể ăn nói một cách thô tục”, nhưng trước mặt người quý phái “chúng ta phải ứng xử ra sao?”. Đó là cách sống của cô Hiền, của bạn bè của cô, của người Hà Nội. Đúng như cô Hiền đã nói: “Mỗi xã hội đều có tầng lớp thượng lưu của riêng mình để đặt chuẩn cho mọi giá trị...”. Chuẩn đó là tinh hoa của mọi thứ, là mọi giá trị đẹp, là lối sống, cách sống, văn hóa, đạo đức, và văn minh tiến bộ. Đó là cách sống của cô Hiền.
Cuối cùng, nhân vật “tôi' đã kể chuyện từ Thành phố Hồ Chí Minh đến Hà Nội thăm cô Hiền sau nhiều năm. Có thay đổi, ông chú đã qua đời, các em đã lập gia đình, cô đã già yếu, đã ngoài bảy mươi tuổi. Nhưng “cô vẫn là người của ngày nay, trọn vẹn là Hà Nội, không chứa chấp”. Người cháu mô tả phòng khách của gia đình cô Hiền với bộ sofa lụa “khánh”, cái bàn gỗ gụ chân quỳ chạm rất đẹp, và nhiều vật dụng cổ, quý giá khác. Hình ảnh cô Hiền - một bà lão đang lau đánh chén bát khi trời rét, mưa rơi mà đứa cháu “cảm thấy lạnh lùng quá, Hà Nội quá, muốn ở lại vài ngày nữa để trải qua một cái Tết Hà Nội”. Cô Hiền đã giữ gìn và trân trọng những giá trị tốt đẹp của văn hóa Thăng Long. Hình ảnh cô Hiền khiến đứa cháu suy tư về cách sống, về tâm trạng sống sôi động, xô bồ của những người vừa thoát khỏi cái chết và khổ đau “có dễ gì để có được sự yên bình để tận hưởng vẻ đẹp trang trọng của một dòng hoa thủy tiên”.
Cô Hiền nhắc lại: “Nhiều người nơi Hà Nội đã sống lại”. Người cháu kể về một số hiện tượng không đẹp, không vui mừng mà mình đã chứng kiến “không hề vui...” giữa thủ đô.
Cô Hiền buồn bã về tuổi già hay suy nghĩ về mọi thứ một cách sâu sắc. “Giống như một bà lão nông dân”. Cô kể về cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn bị đổ ngã dưới tác động của gió bão, tán lá đè lên hậu cung... Ban đầu cô nghĩ đó là “dấu hiệu của sự thay đổi, điềm xấu là sự ra đi của một thời”. Nhưng cây si không chết, nó được chặt thành củi và sau đó lại sống lại, sau một tháng, lá non lại mọc ra. Cô Hiền suy tư: “Thiên địa luân chuyển, sự ra vào của tạo vật không thể dự đoán được”.
Người cháu ngưỡng mộ, khẽ thốt lên trong lòng: “Bà già giỏi quá, bà khiêm tốn và rộng lượng quá”. Cô Hiền như “một hạt bụi vàng”, nhỏ bé, nhưng rất quý giá. Tâm hồn và tính cách của cô cùng với nhiều người khác là biểu tượng tuyệt đẹp cho vẻ đẹp thanh lịch và phẩm chất cao quý của người Hà Nội.
Dù không thơm như hoa nhài,
Nhưng không thanh lịch như người Tràng An.
Ca dao
Tình cảm của đứa cháu, của nhân vật “tôi” cũng như của mỗi người trong chúng ta là “thực sự tiếc nuối” khi một người như cô Hiền phải ra đi, “một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi xuống và chìm sâu vào đất cả”. Chúng ta hy vọng và mong muốn rằng vẻ đẹp thanh lịch, phẩm chất của người Tràng An “Những hạt bụi vàng lung linh ở khắp nơi trên các con phố Hà Nội, hãy bay lên nhờ gió để làm cho thành phố sáng bừng những ánh vàng!”.
Những suy nghĩ sâu xa của cô Hiền và người cháu trong phần cuối của truyện Một người Hà Nội làm cho câu chuyện trở nên đậm nét triết học. Vẻ đẹp thanh lịch, lối sống văn hóa của người dân Hà Nội được thể hiện một cách ấn tượng qua nhân vật của cô Hiền; ta cảm nhận được bức tranh tinh thần đó được Nguyễn Khải vẽ lên với những nét vàng lung linh.
Năm 2010, toàn dân cả nước chúng ta long trọng kỷ niệm một nghìn năm Thăng Long (1910-2010). Nhân vật cô Hiền, một hạt bụi vàng, trong tập Một người Hà Nội của Nguyễn Khải đã và đang toả sáng trong trái tim của mỗi chúng ta.
