Phân tích tác phẩm Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân

I. Tác giả và tác phẩm

1. Tác giả

   Nguyễn Tuân (1910-1987) sinh ra tại làng Mọc, nay là phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội. Ông lớn lên trong một gia đình nho học khi Hán học đã tàn. Dù gia đình di cư nhiều lần, Nguyễn Tuân vẫn làm báo và viết văn chủ yếu tại Hà Nội. Sau Cách mạng tháng Tám, ông tham gia vào cách mạng và dùng bút của mình đóng góp cho hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm.

   Nguyễn Tuân được biết đến là một nhà văn, một nghệ sĩ suốt đời tìm kiếm vẻ đẹp. Ông đã đóng góp vào việc nâng cao trình độ nghệ thuật của văn học tự sự, bút ký; làm phong phú thêm ngôn ngữ văn học dân tộc; mang đến cho văn xuôi hiện đại một phong cách tài hoa và độc đáo.

   Các tác phẩm xuất sắc của Nguyễn Tuân bao gồm: Một chuyến đi (1938), Vang bóng một thời (1940), Thiếu quê hương (1940), Chiếc lư đồng mắt cua (1941), Đường vui (1949), Tình chiến dịch (1950), Sông Đà (1960), Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi (1972).

2. Tác phẩm

   Truyện ngắn Chữ người tử tù ban đầu có tên là Dòng chữ cuối cùng, được in năm 1938 trên tạp chí Tao Đàn, sau đó được chọn để in trong tập truyện Vang bóng một thời và đổi tên thành Chữ người tử tù.

   Nhân vật chính trong Chữ người tử tù là Huấn Cao, một nhân vật điển hình trong các tác phẩm của Nguyễn Tuân trước Cách mạng. Đó là những con người tài năng, bất đắc chí. Họ không chỉ có tài năng mà còn có tấm lòng trong sáng, mặc dù không thành công nhưng vẫn kiên định và kiêng nể.

II. Khám phá tác phẩm

1. Tình cảnh truyện tái hiện trong tác phẩm và tác dụng của nó đối với việc phát triển tính cách nhân vật và sự căng thẳng của câu chuyện

- Tình cảnh truyện là tình hình xảy ra trong câu chuyện, làm cho câu chuyện trở nên độc đáo hơn. Tình cảnh truyện phản ánh mối quan hệ giữa các nhân vật, giữa nhân vật và hoàn cảnh sống, từ đó tiết lộ tính cách, suy nghĩ... của nhân vật.

- Nguyễn Tuân đã xây dựng một tình cảnh truyện đặc biệt, độc đáo và hấp dẫn cho hai nhân vật chính trong tác phẩm của mình. Hai nhân vật này là Huấn Cao - kẻ bị giam giữ với tội danh nghiêm trọng, một người nổi tiếng với tài viết chữ đẹp... và viên quản ngục - người điều hành nhà tù, là biểu tượng của trật tự xã hội nhưng lại đam mê cái đẹp, tôn trọng nhân tài và có tấm lòng lương thiện. Mặc dù họ hoàn toàn trái ngược nhau trong xã hội, nhưng lại có chung mục đích là tôn trọng cái đẹp và có tâm hồn thanh khiết, lương thiện. Do đó, trong lĩnh vực nghệ thuật, họ trở thành bạn tâm giao của nhau.

- Hoàn cảnh gặp gỡ của họ thực sự là một thách thức: đó là nơi tối tăm, bẩn thỉu, nơi một người kiểm soát người khác. Tình cảnh này gây ra xung đột trong tâm trí của viên quản ngục: làm thế nào để làm đúng nghĩa vụ mà vẫn giữ được lòng tốt với một người tài mà anh từng ngưỡng mộ và mong muốn gặp gỡ. Từ đó, nảy sinh nhiều tình huống kịch tính: kẻ bị giam trở thành người mà viên quản ngục cần muốn xin lời từ; đồng thời cũng là người mở đường cho sự tốt lành trong tương lai của viên quản ngục. Chính tình cảnh đặc biệt này đã giúp nổi bật hoàn toàn, tự nhiên vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao và làm sáng tỏ lòng biệt đãi của viên quản ngục đối với người tài.

2. Nét đặc biệt của nhân vật Huấn Cao

- Huấn Cao là một người tài năng vượt trội, với nét viết đẹp độc đáo, được nhiều người mơ ước treo tác phẩm của ông trong nhà, kể cả viên quản ngục.

- Huấn Cao là một con người kiên cường, dũng mãnh, là một anh hùng kiên định giữa cuộc đời. Dù là tử tù chờ ngày thi hành án, ông vẫn tỏ ra thanh thản, tự do và không hề sợ hãi. Thậm chí, ông không quan ngại đối đầu với quyền lực và khinh miệt viên quản ngục.

- Ông cũng là một người mang trong mình lòng nhân từ và cao quý. Ông biết trân trọng sự hiện diện của những người có phẩm chất tốt đẹp, yêu thương những người bạn và trân trọng sự thật thà. Thậm chí, ông sẵn lòng viết cho họ - những tình cảm mà không có quyền lực hay tiền bạc nào có thể mua được - những tình cảm mà ông chỉ dành cho ba người bạn thân. Điều đáng quý nhất là những lời khuyên chân thành cuối cùng dành cho viên quản ngục trước khi ông vào kinh thành để chịu án phạt.

- Tâm hồn cao quý của Huấn Cao thể hiện qua việc sử dụng chữ để cứu người. Tâm hồn ấy không chỉ là lòng nhân ái mà còn là sức mạnh thuyết phục. Ông đã khiến viên quản ngục ngưỡng mộ: “Chắp tay vái người tù một vái... nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ miệng. Đó là điều khiến người khác rơi vào nỗi đau: kẻ mơ mộng này xin bái lĩnh”.

3. Tính cách và lòng nhân ái của nhân vật viên quản ngục

- Nhân vật viên quản ngục trong tác phẩm làm nổi bật chủ đề của tác phẩm. Đó là một người không tự tạo ra vẻ đẹp nhưng biết trân trọng và yêu mến cái đẹp.

- Là một người quản giáo, trông coi tù nhân, phục vụ cho hệ thống cai trị, nhưng viên quản ngục không phải là người vô nhân tính, tàn bạo, hay gian trá. Ngược lại, ông vẫn giữ được phẩm chất cao quý dù sống trong bóng tối và nhiều cám dỗ.

- Viên quản ngục biết trân trọng giá trị con người, biết tôn trọng nhân tài. Điều này được thể hiện rõ qua cách ông đối xử đặc biệt với Huấn Cao và bạn bè của ông.

- Ông có sở thích tinh tế và cao quý: yêu thích văn chương. Ước mơ lớn nhất của ông là sở hữu đôi câu đối được viết bởi chính tay Huấn Cao, để treo trong nhà. Ước mơ này vượt qua cả nỗi sợ hãi, vượt qua mọi nguy hiểm, làm đảo lộn trật tự trong nhà tù, biến một kẻ tội phạm có án tử hình thành một thần tượng để ông tôn thờ.

- Sự biến đổi nội tâm, hành động và thái độ của viên quản ngục chứng tỏ dù sống trong tù tối tăm, ông vẫn giữ được phẩm chất cao quý - một tấm lòng hiếm có, xứng đáng trở thành bạn tri kỉ của Huấn Cao. Nhân cách và tâm hồn của viên quản ngục, theo lời nhận xét của Huấn Cao, là “một âm thanh trong trẻo giữa bản hòa âm đa phương”.

4. Cảnh cho chữ trong nhà lao

- Cảnh cho chữ trong nhà lao vào đêm tối tăm là một sáng tạo xuất sắc của tác giả để thể hiện vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao. Đây là một cảnh tượng mới mẻ, nơi sự tươi sáng, thanh tao của việc viết chữ tương phản hoàn toàn với bóng tối, bẩn thỉu của tù ngục. Nhưng chính trong sự tương phản đó, cái đẹp và thiện lành được làm nổi bật hơn.

- Nghệ sĩ vượt qua gông cùm, đau đớn để tạo ra những tác phẩm tươi sáng, uy nghi hơn, trong khi người đại diện cho quyền lực trở nên nhút nhát, sợ hãi khi đối mặt với vẻ đẹp và tâm huyết.

- Trật tự của nhà tù hoàn toàn bị đảo lộn: tù nhân trở thành người phát hành cái đẹp và thiện, trong khi ngục quan trở nên nhỏ bé, tầm thường.

- Trong môi trường ngục tù tàn bạo, không phải người thống trị làm chủ mà là người tù làm chủ, cái thiện vẫn chiến thắng cái ác. Đó là chiến thắng của ánh sáng trước bóng tối; là việc tôn vinh cái đẹp, cái thiện và nhân cách cao quý của con người.