Phân tích tác phẩm 'Đàn ghi-ta của Lor-ca' của Thanh Thảo

Yêu cầu đề bài

Phân tích tác phẩm 'Đàn ghi-ta của Lor-ca' - Thanh Thảo.

Phân tích chi tiết

Trong phần đầu của bài thơ, không gian Tây Ban Nha, đặc biệt là vùng quê An-đa-lu-xi-a yêu dấu của Lor-ca, được tái hiện. Ở đó, nổi bật lên hình ảnh nghệ sĩ lãng du với tâm hồn tự do, yêu người yêu đời, nhưng lại luôn theo tiếng gọi bí ẩn hướng về miền cô đơn.

Những tiếng đàn như bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ rực
Li-la li-la li-la
Lang thang về miền cô độc
Với ánh trăng mệt mỏi
Trên yên ngựa mòn mỏi
…
Tiếng ghi-ta nâu
Bầu trời của cô gái ấy
Tiếng ghi-ta lá xanh
Tiếng ghi-ta như bọt nước vỡ tan

Tại sao tác giả có thể gợi lên điều này? Đó là nhờ 'đàn ghi-ta của Lor-ca'. Tuy nhiên, không chỉ là cây đàn cụ thể, mà là thơ của Lor-ca, là bản mệnh của Lor-ca. Đọc thơ của ông, ta thường thấy hình ảnh một kỵ sĩ lang thang dưới ánh trăng, đôi khi rạng ngời, đôi khi u tối, khi nồng nàn, khi lạnh lẽo.

Chúng ta cũng thường đắm mình trong hương vị đặc trưng của vùng quê Gra-na-đa, xứ An-đa-lu-xi-a, nơi từng được xem là một trong những vương quốc đẹp nhất của châu Phi do người Ả Rập xây dựng. Ở đó có những hiệp sĩ đấu bò tót mặc áo choàng đỏ, có những cô gái Di-gan tràn đầy sức sống, có vườn cam và rặng ô-liu xanh. Đặc biệt, tiếng đàn ghi-ta luôn vang vọng, thổn thức, tựa như tiếng hát của một trái tim bị thương, không thể ngừng cất tiếng (ý thơ trong bài Đàn ghi-ta).

Thanh Thảo đã nhập thần vào thế giới thơ của Lor-ca để đưa vào bài thơ những biểu tượng ám ảnh của thi hào Tây Ban Nha. Nhưng vấn đề không chỉ là 'trích dẫn'. Những biểu tượng đó được sắp xếp xung quanh biểu tượng trung tâm là cây đàn, vốn là một biểu tượng đặc biệt trong thơ Lor-ca – người yêu dân ca, 'chàng hát rong thời trung cổ', 'con sơn ca xứ An-đa-lu-xi-a'. Cây đàn, từ chỗ gắn bó với dòng nhạc dân gian, nói về tình yêu quê hương, trong tay Thanh Thảo đã trở thành biểu tượng song hành với hình tượng Lor-ca.

Cây đàn của Lor-ca vang lên tiếng lòng trước cuộc sống, thời đại. Đó là tinh thần thơ Lor-ca, là linh hồn và số phận của nhà thơ vĩ đại. Trên nền tảng văn bản thơ của Lor-ca, tác giả Việt Nam đã muốn hồi sinh hình ảnh một con người yêu nghệ thuật, yêu cuộc sống tự do, phóng khoáng. Đồng thời, ông cũng muốn khắc họa cuộc sống chính trị ở Tây Ban Nha mùa thu năm 1936, khi bọn phát xít bắt đầu tàn phá văn minh và kết thúc cuộc đời trẻ trung của nhà thơ được yêu quý trên khắp châu Âu.

Tây Ban Nha
Hát nghêu ngao
Bỗng kinh hoàng
Áo choàng đẫm máu
Lor-ca bị dẫn đi xử tử
Chàng bước đi như kẻ mộng du
...
Tiếng ghi-ta trào dâng

Máu tuôn chảy

Ở trên, bài thơ của Thanh Thảo đã được cắt gọt để làm rõ các ý thơ. Trên thực tế, 'Đàn ghi-ta của Lor-ca' có cấu trúc ngẫu hứng, với sự xô đẩy, đan xen và tương tác giữa các văn bản. Nhờ vậy, tiếng hát yêu đời của Lor-ca được Thanh Thảo tái hiện, càng trở nên sâu sắc hơn giữa đau thương và những ám ảnh tưởng như phi lý luôn dày vò nhà thơ Tây Ban Nha, trở thành lời tiên tri sáng suốt. Tài năng sáng tạo nghệ thuật của Thanh Thảo được thể hiện rõ nét trong những điểm giao thoa này.

Những hình ảnh, biểu tượng trong thơ Lor-ca được làm mới để truyền tải cảm nhận về thơ Lor-ca và số phận các nhà thơ trong thời kỳ bạo lực hoành hành. Những câu thơ như tiếng đàn bọt nước ở đầu bài, tiếng ghi-ta tròn bọt nước vỡ tan, và tiếng ghi-ta tuôn máu sẽ thể hiện ý nghĩa sâu sắc hơn nhiều so với âm thanh tuôn trào và sôi động của tiếng đàn.

Tiếng đàn như tiếng kêu cứu của con người và cái đẹp trong thời khắc tuyệt vọng. Dưới ngòi bút Thanh Thảo, tiếng đàn mang màu sắc (nâu, xanh), hình dáng (tròn), và sinh mệnh (máu chảy). Tiếng đàn thể hiện sự sống đa dạng trong thơ Lor-ca và thế giới xung quanh cuộc đời và sự nghiệp của ông.

Màu đỏ gắt của áo choàng trong thơ là sáng tạo của Thanh Thảo. Nó không chỉ là màu của trang phục mà ám chỉ sự kinh hoàng trong tương lai: áo choàng bê bết đỏ là hình ảnh Lor-ca và những người yêu đời bị đưa đi xử tử một cách tàn nhẫn, thể hiện sự phi lý trong thơ ông.

Cách nhìn tương tự cho thấy những hình ảnh của thơ Lor-ca như người kỵ sĩ lang thang, yên ngựa, vầng trăng được tái sinh trong hình hài mới, mang lại ấn tượng mới. Những từ như miền đơn độc, chếnh choáng, mỏi mòn chỉ sự mệt mỏi và bất lực của con người trước sự phong phú của cuộc sống.

Với cách tạo điểm nhấn ngôn từ của Thanh Thảo, ta hiểu rằng cảm giác này không chỉ của Lor-ca mà còn là hiện tượng phổ quát trong thơ của những nhà thơ luôn đặt câu hỏi về ý nghĩa của cuộc sống. Dòng thơ 'li-la li-la li-la' làm mờ ranh giới ý nghĩa của từng hình ảnh, đồng thời liên kết chúng lại thành chỉnh thể, giải phóng bài thơ khỏi ràng buộc của việc thuật lại thực tế.

Mặc dù không có sự kiện nào trong đời Lor-ca được kể chi tiết, độc giả vẫn không thấy thiếu. Điều đáng quan tâm là sự bộc lộ của chủ thể sáng tạo khi suy nghĩ về số phận của nghệ thuật và khả năng tan hòa suy nghĩ trong nhạc thơ, tác động đến người đọc bằng ám gợi tượng trưng hơn là giãi bày kiểu lãng mạn.

Dĩ nhiên, chúng ta có thể đặt câu hỏi tại sao lại là li-la chứ không phải một âm thanh khác. Hoa li-la (tử đinh hương) với sắc tím quyến rũ, từng là chủ đề của nhiều tác phẩm văn học và nghệ thuật xuất sắc ở phương Tây? Hoặc có thể đó là âm thanh ngẫu hứng của phần đệm trong một bài hát, hay là tiếng ngân mê đắm của đàn ghi-ta dưới tay người nghệ sĩ? Tất cả những liên hệ này đều có lý do riêng của chúng.

Trong nửa sau bài thơ, tác giả chiêm nghiệm về sức sống kỳ diệu của thơ Lor-ca và về sự trường tồn của nghệ thuật chân chính, được tạo ra từ trái tim đam mê cuộc sống của nghệ sĩ.

Không ai chôn cất tiếng đàn
Tiếng đàn như cỏ dại mọc hoang
Giọt nước mắt của trăng
Lấp lánh đáy giếng
Đường chỉ tay đã đứt
Dòng sông mênh mông
Lor-ca bơi sang ngang
Trên cây ghi-ta bạc
Chàng ném lá bùa Di-gan
Vào xoáy nước
Chàng ném trái tim mình
Vào sự lặng im bất chợt
Li-la li-la li-la…

Câu thơ 'không ai chôn cất tiếng đàn' có lẽ xuất phát từ tâm thức sáng tạo của Thanh Thảo khi nghĩ về lời thỉnh cầu của Lor-ca trong bài 'Ghi nhớ'. Ở đây không có sự đối lập sắc bén của lý trí, chỉ có nỗi đau trước cái chết bi thảm của thi nhân, mà xác ông bị vứt xuống một giếng sâu gần Gra-na-đa. Ý nguyện của Lor-ca đã không được thực hiện, nhưng ý tưởng 'không ai chôn cất tiếng đàn' thể hiện sự trường tồn của giá trị tinh thần.

Dù hiểu sâu sắc chân lý này, tác giả vẫn không thể kìm nén nỗi đau khi viết những câu thơ đầy cảm xúc xa vắng, cô đơn, giống như cỏ mọc hoang hát ca khúc trống vắng giữa trời đất bao la. Không phải ngẫu nhiên mà Thanh Thảo chọn cách diễn đạt 'không ai chôn cất' thay vì 'không ai chôn được'. Giọt nước mắt của trăng vẫn mãi khiến chúng ta thao thức, càng lấp lánh hơn trong sự im lặng của đáy giếng sâu.

Từ câu 'đường chỉ tay đã đứt' đến cuối bài, nhịp điệu của bài thơ trở nên chậm rãi, lắng sâu. Điều này phù hợp với lôgic tái hiện và suy ngẫm mà tác giả chọn lựa, và phản ánh lôgic của cuộc sống: sau cái chết là sự sinh thành, sau sự bùng nổ là tĩnh lặng, suy tư. Sự hiện diện của nghệ thuật trong đời sống trở thành điều khiến con người trăn trở hơn là việc lên án những người đối xử thô bạo với nghệ thuật.

Hãy lắng nghe sự siêu thoát và hóa thân. Trên dòng sông của cuộc đời và thời gian, ta tưởng tượng thấy nghệ sĩ Lor-ca đang bơi sang ngang trên cây ghi-ta bạc. Chàng vẫy chào nhân loại để bước vào cõi bất tử. Cây ghi-ta, con thuyền thơ chở chàng, phản chiếu ánh bạc huyền ảo và trở thành biểu tượng huyền thoại.

Cái chết của Lor-ca là do phát xít Franco gây ra, nhưng nhìn lại lịch sử, Lor-ca không phải là nghệ sĩ duy nhất chịu kết cục bi thảm. Những khổ nạn liên tục là một phần tất yếu trong định mệnh của họ. Thanh Thảo viết những câu thơ nhẹ nhàng, mênh mang để thể hiện sự giải thoát của Lor-ca khi đường chỉ tay đã đứt, chàng ném lá bùa và trái tim mình vào hư vô, chiếm thế chủ động trước cái chết của mình.

Nhìn lại, ta thấy câu thơ 'chàng đi như người mộng du' có thêm ý nghĩa mới. Lor-ca vẫn sống như trong một cõi khác, không màng đến máu lửa xung quanh. Chàng không chấp nhận sự tồn tại của bạo lực, và kẻ bất lực chính là lũ giết người. Điều này gợi nhớ tới sự tuẫn nạn của Chúa Giê-su trên núi Sọ.

Trong đoạn thơ cuối bài, người đọc thấy rõ sự vững vàng của tác giả trong việc kết hợp các hình ảnh, biểu tượng từ nhiều nguồn vào một tổng thể hài hòa. Nhờ được hòa quyện trong cảm xúc mạnh mẽ và suy tư sâu sắc, tất cả các yếu tố trở nên gắn kết, khẳng định ý nghĩa của những cuộc đời cống hiến cho nghệ thuật. Thơ ca không thể chết, nó tồn tại như hơi thở của đất trời, gieo niềm tin và hy vọng, khơi dậy khao khát hướng về cái đẹp, thanh lọc tâm hồn để chúng ta sống an nhiên giữa cuộc đời đầy biến động. Có thể chỉ diễn tả bằng: li-la li-la li-la…

Khi để tâm vào chuỗi âm thanh đó, ta nhận ra trong cuộc cạnh tranh thú vị giữa cách diễn tả đặc trưng của văn học và sự ám gợi huyền hồ của âm nhạc, cuối cùng cách diễn tả của âm nhạc chiếm ưu thế trong bài thơ của Thanh Thảo. Đây là lựa chọn có ý thức. Để diễn tả nỗi cô đơn, cái chết, sự yên tĩnh, “lời” thường tạo ra sự vướng víu, nhiễu loạn. Chỉ có nhạc với khả năng thoát khỏi sự ràng buộc vật chất của sự vật, là phương tiện thích hợp. Tất nhiên, Thanh Thảo không làm nhạc mà làm thơ, sử dụng phương thức của nhạc - phương thức ám thị, từ chối mô tả trực quan - để thâm nhập vào chiều sâu của sự vật. Từ lâu, các nhà thơ theo chủ nghĩa tượng trưng đã hướng đến điều này. Dù không nhất thiết xếp “Đàn ghi-ta của Lor-ca” vào thể loại thơ nào, ta vẫn thấy nó mang đậm nét tượng trưng. Với bài thơ này, Thanh Thảo muốn thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với Lor-ca, cây đàn thơ kỳ lạ trong nền thi ca nhân loại thế kỷ XX đầy bi kịch.