Buzz
Nghệ thuật từ lâu đã gắn liền với cuộc sống, luôn phản ánh và phát triển dưới sự ràng buộc tự nhiên với hiện thực. Nhờ trung thành với hiện thực, nghệ thuật tham gia vào tiến trình văn minh như một công cụ sáng tạo và khám phá thế giới xung quanh. Trong đoạn trích 'Xã Trưởng - Mẹ Đốp' trong vở chèo 'Quan Âm Thị Kính', sự bất công trong xã hội phong kiến giữa các giai cấp được nêu rõ.
Chèo là một hình thức nghệ thuật đa dạng, kết hợp nhiều yếu tố như dân ca, múa dân gian và các loại nghệ thuật dân gian khác ở vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Nó là cách kể chuyện trên sân khấu, sử dụng sân khấu và diễn viên để tương tác với khán giả (không có người kể như trong truyện). Kịch bản chèo thường tập trung vào hành động, xung đột thông qua ngôn ngữ của nhân vật. Cốt truyện chủ yếu được xây dựng từ các câu chuyện dân gian hoặc lịch sử, sau đó được biên soạn lại theo cách kịch hoặc xung đột. Từ những câu chuyện này, các tác giả kịch bản – thường là giới trí thức – viết kịch bản chèo để truyền đạt những ý tưởng của tư tưởng truyền thống. Tuy nhiên, qua quá trình biểu diễn, nhiều chủ đề truyền thống đã được điều chỉnh để phản ánh các giá trị nhân văn hơn, vượt ra ngoài giáo lí truyền thống.
Trích từ vở chèo 'Quan Âm Thị Kính', 'Xã Trưởng - Mẹ Đốp' là một ví dụ điển hình của nghệ thuật chèo Việt Nam. Trong đoạn trích, hai giai cấp xã hội rõ ràng là Xã Trưởng, biểu tượng cho quyền lực xã hội thời phong kiến, và Mẹ Đốp, biểu tượng cho tầng lớp nhân dân, đều được thể hiện.
“Nhân vật Mẹ Đốp trong vở chèo 'Xã Trưởng-Mẹ Đốp' thể hiện một tầng lớp nhân dân mỉa mai, châm chọc đối với quan lại Xã Trưởng, mang lại tiếng cười pha chút đắng cay và sảng khoái qua những tình huống ngớ ngẩn của họ hàng ngày.
Trong vai trò của một quan lại, Xã Trưởng không thể che giấu bản chất thối nát của mình, tái hiện mọi khía cạnh tiêu cực của xã hội phong kiến, từ tham lam đến sự dối trá.
“Xã Trưởng:
Tôi là quan lại của dân, đã được bầu làm đại diện cho xã. Tôi cam kết tuân thủ pháp luật của đất nước.
Dân chúng đã tin tưởng bầu tôi làm trưởng xã, tôi sẽ không làm họ thất vọng.
Hôm nay, dường như bà Thị Mầu đang trải qua những khó khăn về sức khỏe.
Ánh chiều dần buông, làng quê chìm trong bóng tối không tránh khỏi sự sầu não.
“Phải đóng góp một phần tiền thuế mỗi trăm quan quý.”
Bằng cách lời lẽ cay độc, uy hiếp, hắn phát ngôn. Điều này không gây bất ngờ khi hắn là một quan lại tự mãn với vị trí lãnh đạo của mình, tự cho mình quyền lợi để đè đầu lên dân chúng, coi thường lòng trung thành và sự tử tế, cũng như để coi thường địa vị của người khác. Hắn cứ lên tiếng:
Một cách nói khó nghe, đầy sắc sảo, chắc chắn là của Mẹ Đốp khi chồng vắng nhà:
“Mẹ Đốp: Ai ấy, Đốp kia, đang có chuyện gì không?”
Xã Trưởng: Tôi đây! Thầy xã đây! Có việc gì cần gấp không?”
Chồng của Mẹ Đốp, một người mõ làng, nhưng do sức khỏe yếu kém, Mẹ Đốp phải đảm đang nhiều trách nhiệm trong gia đình và làng:
“Thương chồng cần phải chăm sóc Đồng ý rằng không phải nhiệm vụ của quan địa phương.”
Tác giả vở chèo đã tạo ra nhân vật Mẹ Đốp, người thường bị xã hội địa phương coi thường như là người yếu đuối nhất trong làng. Mẹ Đốp có vai trò quan trọng trong việc quản lý làng, nếu không có Mẹ Đốp thì làng chắc chắn sẽ gặp khó khăn. Ý này được thể hiện rõ trong bài thơ nổi tiếng của vua Lê Thánh Tông: “Người mõ này, một lời nói dài, Nhưng làng nước chỉ ưa chọn những người có khả năng.”
Tiếng mộc đạc vọng vang khắp bốn phương, Âm thanh của kim thanh bay lượn khắp nơi. Cả trẻ em lẫn người già đều tuân theo lệnh của Mẹ Đốp, Mọi ngóc ngách trong làng đều nghe theo lời chỉ dẫn. Một mình Mẹ Đốp ngồi trên cao, giữ quyền lực và ra lệnh một cách dễ dàng.
Nhờ trí tuệ và khôn ngoan, Mẹ Đốp đã tạo ra những pha đả kích và châm chọc đầy hài hước đối với Xã Trưởng:
“Mẹ Đốp:
Đúng như vậy:
Không có gì để giấu diếm, Mẹ Đốp nổi tiếng như tôi đấy
Tôi luôn tuân thủ đúng mực trong nghề nghiệp của mình Không phân biệt địa vị hay tài năng
Tôi không bao giờ vi phạm quy định, và dân chúng luôn tuân theo tôi Một mình tôi là người lãnh đạo của làng này
Những điều không công bằng phải được thông báo ngay!
Xã Trưởng: Đứa này quả là nham hiểm! Mày nghĩ mày có thể dùng mưu mẹo với tao rồi lại thông báo cho dân tao à?
Mẹ Đốp: Câu chuyện là như thế này
Khi có công việc trong làng, thầy tôi sẽ thông báo trước, không phải lên trước rồi mới hỏi làm gì.
Hãy làm việc hữu ích để phục vụ cộng đồng!
Tất cả các vấn đề quan trọng phải được thông báo cho tôi
Tôi chưa đến, làng không được quyết định
Xã Trưởng:
Con mẹ Đốp này! Mấy khi như vậy, tỏ ra hiền lành. Chưa ra thì làng chưa thể làm gì cả, làm sao mà mày lại tự cho mình là bà chúa của làng này?
Mẹ Đốp:
Dạ, thế này ạ: Nếu con chưa đến, làng chưa thể làm việc gì được phải không?
Xã Trưởng: Ừ, con mẹ Đốp nói đúng mà có gì sai”
Là biểu tượng của những người bị đàn áp, bị coi thường, Mẹ Đốp đã thông minh làm mặt xấu, làm nhục kẻ tham quan háo sắc bằng cách chỉ ra sự ngu ngốc của Xã Trưởng. Trong xã hội đầy rẫy những thực tế bẩn thỉu, quan lại áp bức, hỗn loạn, cướp bóc nhân dân yếu đuối, sự phẫn uất của nhân dân đối với quyền lực càng trở nên sâu sắc hơn, xung đột giữa hai giai cấp bị áp bức và thống trị trở nên căng thẳng hơn bao giờ hết. Do đó, không có lý do gì mà dân lại không châm biếm quan lại. Xã Trưởng có lẽ không thông minh, không hiểu biết, và không viết được thơ văn, khiến cho mẹ Đốp mỗi khi phát ngôn, Xã Trưởng lại không hiểu, dẫu vậy, ông vẫn tự cho mình là số 1: “Con này mày làm mà!”
Trong suốt cuộc trò chuyện, Mẹ Đốp như là người dẫn dắt Xã Trưởng đi vào trạng thái hoang mang và bối rối. Hắn không hiểu gì từ đầu đến cuối. Dù là xã trưởng nhưng trí óc hẹp hòi, ngu ngốc, bị Mẹ Đốp - người dân hiểu biết hơn - châm chọc đến mức không biết phản kháng gì? Liệu có phải hắn không hiểu gì mà lại tin tưởng vào Mẹ Đốp không.
Nếu nói về sự ngu dốt là một phần của bản chất thối nát của quan lại, thì tính hống hách, tự cao tự đại, khinh bỉ người dân mới là điểm nổi bật:
“Mẹ Đốp:
Như câu thơ nói:
Người mõ này, một lời nói dài, Nhưng làng nước chỉ ưa chọn những người có khả năng.
Một khi có cuộc bầu cử, mọi người đều tham gia
Âm thanh của mộc đạc vang vọng khắp làng xóm
Âm thanh của kim thanh râm ran khắp mọi nơi
Tất cả mọi người từ gần đến xa đều tuân theo quy định
Mọi người trong làng đều quý trọng lẫn nhau
Mọi việc được quyết định và thực hiện một cách quyền lực
Ngồi một mình dưới bóng một chiếc chòi, thảnh thơi và thoải mái
Xã Trưởng: Bài thơ viết hay đấy nhỉ.
Mẹ Đốp : Thầy có mang theo giấy và bút không?
Xã Trưởng: Mang giấy và bút để làm gì?
Mẹ Đốp: Nếu thầy viết thơ hay, hãy sao chép về nhà và treo lên!
Xã Trưởng: Việc treo thơ chỉ phù hợp với những người như thầy, chứ xã trưởng thì sao lại treo thơ nhà thầy được?”
Dù không biết gì, khi Mẹ Đốp đề cập đến việc mở rộng kiến thức, Xã Trưởng vẫn thể hiện sự khinh thường và miệt thị đối với ngành nghề và vị trí của người khác. Mẹ Đốp không giấu giếm khi nói đến việc treo thơ của Xã Trưởng. Đó là một lời nói sắc bén, làm hài lòng khán giả. Khi chỉ trích và lăng mạ chức vị của Xã Trưởng, Mẹ Đốp làm cho họ cảm thấy trống trải.
Trong bản chất của mình, Xã Trưởng mang nặng bóng dáng của một quan lại thối nát trong xã hội phong kiến, với tính cách háo sắc, thiếu đứng đắn không thể tránh khỏi:
“Mẹ Đốp: Tại sao thầy phải nhìn tôi như vậy?”
Xã Trưởng: Gia đình Đốp có vẻ có nhiều con gái xinh đẹp nhỉ? Bụng của mày lúc này trông to đấy. Mày đã có bao nhiêu đứa con rồi?
Mẹ Đốp: Thưa thầy, con còn rất hiền lành ạ! Chỉ mới có mười đứa cháu thôi ạ,
Xã Trưởng: Thật là tốt và đáng kính! Ôi, nhà Đốp! Khi nào trời mát, tôi sẽ ghé qua và gửi một đứa cho mày nhé!
Mẹ Đốp: Thầy đừng nói như vậy! Bố cháu đang ở ngoài kia nghe thấy rồi, nó sẽ ghen đấy!
Xã Trưởng: Ghen cái gì? Thấy mày có vẻ thuận lợi nên tôi định đưa một vài đứa qua để mày nuôi, chứ tôi không nghĩ... không nghĩ... à đúng rồi? Làm sao tôi có thể... ấy à? Dở hơi! Sẽ có một ngày mà tôi...”
Ánh mắt xảo quyệt, cùng nụ cười lạnh lùng, hiểm độc hiện hữu trong từng lời nói đã đủ để ta nhận biết một kẻ tham quan, háo sắc. Mẹ Đốp đối mặt với sự lăng mạ của Xã Trưởng, tỏ ra tỉnh táo, mạnh mẽ và thông minh, khiến hắn cảm thấy bất an và sợ hãi.
Sau khi bộc lộ mọi tính xấu, Xã Trưởng không còn cách nào khác ngoài việc gọi Mẹ Đốp đi rao mõ: “Hãy đi rao mõ đi!”
“Mẹ Đốp:
Thưa thầy, thầy bảo rao như thế nào ạ?
Xã Trưởng:
Nghe đây, Trịnh làng tài trí phô diễn
Thượng hạ, tây đông
Con gái của ông già phú trọng
Mang tên Mầu Thị
Tâm tư sâu xa
Ước ao được mang bầu
Giục già trẻ, nam nữ
Rủ nhau đi ăn khoán
Nếu ông Đồ Điếc không nghe thấy, phải vào nhà mời ông nghe chưa?”
Ít khi có dịp đùa giỡn với quan lề mề, Mẹ Đốp vẫn không ngừng mang lại tiếng cười phấn khích cho khán giả khi tinh ý chọc ghẹo Xã Trưởng:
“Mẹ Đốp: Thầy nói như vậy thì con không nhớ được đâu. Có thể như này: Nhà cháu đi trước đánh mõ, thầy đi sau rao hộ nhà cháu.
Xã Trưởng: Vậy tao làm người hầu mõ cho nhà mày à? Nói dối!”
Mẹ Đốp: Thôi thì thầy nói lại thẳng thắn cho nhà cháu hiểu! (Xã Trưởng bỏ vào miệng)
Xã Trưởng: Sao mày lại bảo tao bỏ vào miệng mày vậy, hả?”
Mẹ Đốp: Nếu không bỏ vào đây thì nhà cháu sẽ quên ạ!
Xã Trưởng: Hừ, mày nâng cái dải yến lên cao xem, mồm tao chật không?
Mẹ Đốp: Cao đủ rồi! Ồ, ừ. Thảy này, đi đây! Làm xong tất cả, hết hết!
Xã Trưởng: Sao không rao lên, ở đấy?
Mẹ Đốp: Đã xong tất cả rồi đấy ạ!
Xã Trưởng: Bảo mày đi rao đấy chứ!
Mẹ Đốp: Dạ, người ta thường nói “Gửi lời nói, gửi gói thì mở”. Nhà cháu mở hết ra đấy thôi.
Hành động nói nhiều của Xã Trưởng là một cách châm biếm mạnh mẽ. Trong xã hội xưa, phụ nữ thường bị coi thường, dải yếm của họ thường bị coi là dơ bẩn. Khi Mẹ Đốp nói nhiều, đó cũng là lúc châm chọc những lời xấu của Xã Trưởng.
Khi nhận ra mình bị Mẹ Đốp chơi khăm, Xã Trưởng tỏ ra bực bội và tự cao tự đại. Điều này là biểu hiện của giai cấp thống trị. Tuy nhiên, không phải ai cũng như vậy, có người tỏ ra sợ hãi khi bị phơi bày bản chất xấu:
Mẹ Đốp: Ối bố Đốp ơi là bố Đốp ơi! Đi đâu để thằng Xã kia ăn hiếp tôi đây này.
Xã Trưởng: Thôi, thôi! Điều này đừng để nó lan rộng! Im lặng! Tao xin mày! Rồi tao sẽ đến cho mày thúng thóc! Đi rao đi! Nhớ mời được ông Đồ Điếc, nhớ đấy nghe không?”
Từ tình huống này, chúng ta thấy “tiền bạc” là tiêu chuẩn để đo lường mọi giá trị cả vật chất lẫn tinh thần, như Balzac đã nói: “Tiền bạc là ngọn cờ lưng chừng trên mọi lương tâm”. Xã Trưởng dùng tài sản để che giấu sự bất công và sự thật. Người dân bị thao túng bởi vật chất và từ bỏ cuộc đấu tranh.
Vở chèo này phản ánh tinh thần châm biếm của nhân dân với giai cấp thống trị và mang lại niềm vui cho khán giả. Với các câu thoại và giọng điệu phù hợp, vở chèo tạo ra hình ảnh đặc trưng của Xã Trưởng và Mẹ Đốp. Đây là một tác phẩm gần gũi với người dân Việt Nam, thường xoay quanh giáo dục và đạo đức. “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” thể hiện những tinh thần ấy.
Nghệ thuật luôn mang lại những giá trị nhân văn, dạy ta yêu thương, ghét bỏ, tôn trọng cái đẹp, loại trừ cái xấu. “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật thực sự, sống mãi trong lòng chúng ta.
