Phân tích văn bản về Huyện Trìa xử án

'Huyện Trìa xử án' nằm trong lớp XIII của vở tuồng 'Nghêu, Sò, Ốc, Hến', là một đoạn trích xuất sắc về cả nội dung và nghệ thuật. Tác giả dân gian thông qua văn bản này muốn phê phán và tố cáo bọn tham quan, ô lại trong xã hội phong kiến. Nội dung chính là câu chuyện về việc xử án của tên Huyện Trìa trên đường phố.

Để làm nổi bật chủ đề của văn bản, tác giả dân gian đã tập trung mô tả các nhân vật. Ban đầu, qua cách xưng danh, người đọc có thể tưởng tượng về tên Huyện Trìa. Ông là kẻ lãnh đạo của khu vực một huyện. Mọi người thường khen ngợi ông với câu 'Cầm đường ngày tháng vào ra,/ Hoa nguyệt hôm mai thong thả'. Nhưng thực ra, câu này chứa đựng sự châm biếm, mỉa mai của dân làng đối với ông.

Mặc dù giàu có, thường uống rượu từ chén làm từ sừng tê giác, cuộc sống hôn nhân của Huyện Trìa với phu nhân không hạnh phúc. Phu nhân thường quấy rối chồng vì tính ghen tuông. Mỗi khi ra ngoài, ông lo lắng và sợ hãi. Ở nhà, ông luôn căng thẳng và khó chịu. Hoàn toàn không giống với một quan lại đạo mạo, kiêu căng trên đường phố!

Tên tri huyện không chỉ nổi tiếng với sự hiền hòa mà còn được biết đến với tính tham lam, hống hách và thích áp đặt lệnh lẻo. Hắn luôn ưu ái tiền bạc và luôn tuân thủ nguyên tắc 'Tiền là trên hết'. Không phân biệt tuổi tác hay giới tính, tất cả đều bị hắn trừng phạt bằng cách đánh đập. Mặc dù hắn làm việc trong vai trò của pháp luật nhưng thực tế, hắn thường làm việc theo cảm tính, không tôn trọng luật pháp. 'Luật không quan trọng (trong thời đại này) khi quyết định bằng trực giác' là lời hành động của hắn khiến người khác không hài lòng.

Thậm chí, hắn còn là một kẻ mê tiền, luôn lấy lợi lộc làm trọng. Bất kể cần phải làm nhiều công việc, tốn nhiều cả của cải, hắn cũng sẵn lòng làm điều đó.

Điều xấu xa và tầm thường của tên quan huyện được thể hiện rõ nhất trong cuộc xử án. Hắn phân xử một cách không công bằng, thiếu minh bạch. Khi nghe lời kể của Thị Hến về hoàn cảnh của mình, sự tham lam của hắn trỗi dậy. Hắn giả vờ thể hiện sự nghiêm túc 'Luôn thẳng thắn, trung thực, không bao giờ giấu giếm/ Để không phải đối mặt với hậu quả, tránh trường hợp nói mà không làm', nhưng đồng thời cũng tạo điều kiện để Thị Hến thoát khỏi tội. Sau khi biết Thị Hến đồng ý với đề xuất của mình, tên Huyện Trìa đã yêu cầu Đề Hầu lập tờ khai cho Thị Hến. Cuộc xử án kết thúc với việc vợ chồng Trùm Sò thú tội và 'rút lui về ẩn mình'. Hắn tuyên án không công bằng, không phản ánh đúng tội trạng mặc dù bằng chứng, bằng chứng là rõ ràng. Người vô tội bị kết án, còn kẻ có tội trước giờ lại trở thành nạn nhân.

Ngoài nhân vật Huyện Trìa, Đề Hầu cũng được mô tả một cách sống động và rõ ràng. Hắn là người phụ tá, hỗ trợ cho Huyện Trìa thực hiện hành vi của mình. Thông qua mô tả của Huyện Trìa, Đề Hầu hiện lên với bề ngoài lưng dài cùng khuôn mặt đầy râu ria 'Lưng cù chầy hình khéo bơ sờ,/Mồm xà cáng vinh râu ngoe ngoét.'. Hình ảnh của hắn vô cùng đáng sợ và kinh khủng. Mặc dù vậy, hắn cũng có thói quen tấu hài không khác gì Huyện Trìa 'Nếu biết mặt lão Đề nói xấu/ Vào cửa đánh chú Lại tựu thì đuôi'. Trong lòng, hắn ghét Huyện Trìa, định rằng sẽ báo cáo với mụ huyện 'Ông Huyện cũng lắm chiêu,/Lần này ông đổ bực mụ bà/ Chắc là ông phạm nghiêm trọng hơn' nhưng bên ngoài lại đồng thuận với kết tội của hắn 'Ông Trùm Sò nói bậy, rất thô lỗ,/Thị Hến bị oan, tình thế hiển nhiên'.

Trong cuộc xử án không công bằng này, không thể không nhắc đến Thị Hến. Thị Hến là người phụ nữ góa vợ. Tính cách của cô ấy thì khá gan dạ, thích 'ăn không nói có'. Rõ ràng, Thị Hến đã cầm đầu vụ ăn trộm nhưng trước Huyện Trìa lại phủ nhận 'Vì ai tức nên phải khai/ Không phải vì chuyện ấy mà mua'. Biết rằng Huyện Trìa thường xuyên thể hiện sự ham muốn, Thị Hến đã cố gắng giành lòng thương từ ông. Nghe ông nói 'phải nỗ lực gần gũi với quan', Thị Hến đã đồng ý, chấp thuận.

Nếu Huyện Trìa và Đề Hầu thể hiện sự thống trị và tàn ác, thì vợ chồng Trùm Sò là biểu tượng của những người dân yếu đuối và bị áp đặt. Mặc dù là nạn nhân, nhưng họ không chỉ không đòi lại được cái đã mất mà còn bị kết án vô tội. Cuối cùng, họ không còn cách nào khác ngoài việc chấp nhận:

'Âm thanh trời cao không thể hiểu,

Quyền lực lớn dạy phải tuân theo,

Cúi đầu dưới chân quyền uy,

Chỉ có thể lui về tự chỗ mình.'

Bằng cách vẽ lên các nhân vật qua hành động và lời nói, kết hợp với nghệ thuật châm biếm và ngôn từ giản dị, mộc mạc, tác giả dân gian đã diễn đạt sự chế nhạo đối với những quan vị tham nhũng. Đồng thời, họ lên án những người đứng đầu bộ máy cai trị chỉ biết điều hại dân.

Qua lớp tuồng này, chúng ta càng hiểu và đồng cảm hơn với cuộc sống của người dân trong xã hội phong kiến. Vở tuồng 'Nghêu, Sò, Ốc, Hến' sẽ luôn được coi là một tác phẩm nghệ thuật dân gian tiêu biểu, xuất sắc của nền văn hóa Việt Nam.