Buzz
Một người Hà Nội là một truyện ngắn chứa nhiều triết lý, được viết trong bối cảnh đổi mới văn học sau năm 1986. Triết lý luôn là một đặc điểm nổi bật trong phong cách viết của Nguyễn Khải từ những năm 1970 trở đi, liên quan chặt chẽ đến việc đánh giá các đề tài văn hóa, lịch sử và triết học của đối tượng.
Trước đây, tác phẩm của Nguyễn Khải chủ yếu tập trung vào chính trị và các vấn đề thời sự của đất nước, thường sử dụng tiêu chuẩn chính trị và đạo đức cách mạng để phê bình, đánh giá các sự kiện và con người. Sự chuyển đổi từ việc phê bình chính trị sang triết lý là một bước tiến quan trọng trong tư duy nghệ thuật của tác giả. Sự tập trung vào quan sát và thể hiện các vấn đề xã hội, đặc biệt là về sự khẳng định bản thân giữa một bối cảnh mà cái 'tôi' chưa được thực sự công nhận là một trong những điểm nổi bật của sự chuyển đổi nêu trên. Mặc dù các tác phẩm vẫn mang tính thời sự, giá trị của chúng đã vượt ra ngoài khuôn khổ thời sự tạm thời để tạo ảnh hưởng lâu dài. Việc tác giả thể hiện sâu sắc những trải nghiệm và suy nghĩ cá nhân trong cách diễn đạt mọi vấn đề đã làm cho các tác phẩm của ông thể hiện tinh thần của cuộc đối thoại dân chủ, thoát ra khỏi cách tiếp cận một chiều như trước đây.
Với một tác phẩm mang tính triết lý, việc phân loại nhân vật vào các hạng mục như tốt - xấu, chính - phụ không còn phù hợp. Cách đánh giá về nhân vật có thể rất đa chiều. Cách tác giả khen hoặc chê (qua nhân vật kể chuyện với vai trò 'tôi') chỉ mang tính chất tham khảo, không phải là kết luận cuối cùng. Trong Một người Hà Nội, 'tôi' nhận thấy bà Hiền là 'một hạt bụi vàng', điều này là quan điểm của 'tôi'. Người khác có thể có quan điểm khác, và điều này cũng là điều dễ hiểu. Nếu không hiểu được nguyên tắc này, việc sử dụng cách xây dựng nhân vật của Nguyễn Khải trong giai đoạn trước để so sánh làm hệ quy chiếu sẽ dẫn đến những nhận xét không hợp lý về tác giả về các vấn đề quan điểm, lập trường chính trị, hoặc ngược lại, khen ngợi bà Hiền với những phẩm chất tốt đẹp (theo sự mong muốn hay tưởng tượng của độc giả) mà 'tôi' không nhắc đến trong câu chuyện của mình.
Dựa trên những gì được thể hiện trong truyện ngắn, độc giả có thể đặt lại tên tác phẩm Một người Hà Nội thành Nghĩ về một người Hà Nội. Điều này nhằm giúp hiểu đúng tinh thần của tác phẩm, cảm nhận đúng ý nghĩa của suy nghĩ trong cấu trúc truyện ngắn này. Mặc dù câu chuyện không có gì đặc biệt, nhưng suy nghĩ và đánh giá của nhân vật 'tôi' lại mang nhiều điều thú vị. Đặc điểm của truyện ngắn Nguyễn Khải luôn là sự trọng thể trong lời phân tích, bình luận, thường lấn át cả sự miêu tả và trần thuật khách quan về đối tượng.
Viết Một người Hà Nội, nhà văn không chỉ đơn thuần ca ngợi một con người, dù cho người đó có đáng ca ngợi đến đâu. Cảm hứng cơ bản của ông là khám phá bản sắc văn hoá Hà Nội - yếu tố quyết định vận mệnh và vị thế của Hà Nội trong lịch sử, là nền tảng cho sự phát triển tiếp theo của nó trong tương lai. Khi nhìn hình ảnh bà Hiền 'lau đánh cái bát bày thuỷ tiên', ông có ghi chú tưởng như là bâng quơ: 'nếu là một thiếu nữ thì phải hơn'[1], rồi cảm thán: 'thấy Tết quá, Hà Nội quá, muốn ở thêm ít ngày ăn lại một cái Tết Hà Nội'. Tất cả những điều này làm cho thấy tình yêu và sự thấu hiểu sâu sắc của Nguyễn Khải đối với Hà Nội, với những suy nghĩ thâm trầm về 'đất kinh kì' và niềm khao khát được chiêm ngưỡng một Hà Nội hiện đại, đẹp, và vẹn nguyên văn hoá truyền thống của nó.
Hình ảnh bà Hiền được xây dựng như một minh chứng cho tinh thần và linh hồn của Hà Nội thực sự, để lại dấu ấn sâu sắc trong các cư dân của nó. Bà Hiền không phải là một 'tấm gương' kiểu mẫu để mọi người học tập, nhưng chỉ là một người bình thường, dù có xuất thân là con nhà 'tư sản'. Tác giả hiểu điều này và giới thiệu bà một cách rất tự nhiên, với những câu chuyện về cuộc sống hàng ngày của bà. Tất cả những điều này làm nổi bật sự đậm đặc của bản sắc Hà Nội trong tác phẩm.
Câu bình phẩm của 'tôi', nói rằng việc bà lấy một người chồng hiền lành và là một giáo viên tiểu học đã khiến cả Hà Nội phải kinh ngạc, thực chất là một cách nói ẩn dụ đặc biệt của văn chương. Trong những điều bình thường đó lại chứa đựng một triết lí sống đáng nể, làm nổi bật bản lĩnh cá nhân và kiểu ứng xử đặc trưng của Hà Nội. Bà Hiền biết rõ mình là ai và sâu sắc nhận thức về bản thân là người Hà Nội, và điều này cũng là một biểu hiện của tình yêu và niềm tin sâu sắc đối với đất nước.
Bà Hiền có thể không hiểu rõ như vậy, nhưng tác giả và nhân vật 'tôi' - một sự biểu hiện của ông - thì nhận thức sâu sắc về điều này. Nhân vật 'tôi' khó quên lời dạy của bà Hiền cho các con: 'Chúng mày là người Hà Nội nên cách ứng xử, lời nói phải chuẩn chỉnh, không được sống tuỳ tiện, phóng túng'. Điều này chứng tỏ làm người Hà Nội không chỉ là một vinh dự mà còn là một trách nhiệm. Bà Hiền chắc chắn luôn đau đáu về vấn đề này, vì sao khi đã qua bảy mươi tuổi, bà vẫn dành sự quan tâm đặc biệt khi hỏi người cháu ('tôi') vừa từ Sài Gòn ra thăm: 'Anh đến Hà Nội lần này thấy thành phố ra sao, người dân thế nào ?'. Câu hỏi này dường như đơn giản nhưng thực chất đích thị mang đầy ý nghĩa, kỳ vọng và hy vọng về tương lai của Hà Nội.
Những điều trên đã chứng minh mối gắn bó chặt chẽ, máu thịt giữa bà Hiền và Hà Nội. Nhưng bản chất hành vi của người Hà Nội qua bà Hiền là gì? Khi nhân vật 'tôi' kể về bà, thường nhắc đến tính cách 'tính toán': 'tính thế là đúng', 'Mọi thứ đều được bà tính trước. Và luôn tính đúng…', 'đã tính thì làm', 'Cô tính toán mọi việc nhà việc nước rất chặt', 'cô muốn mở rộng sự tính toán…'. Với những người 'tính toán' như thế, mọi việc khó mấy cũng có thể giải quyết nhẹ nhàng: là 'tư sản' mà khi ở với chính quyền mới, gia đình bà Hiền không bị gì, bà có thể nuôi cả gia đình mà không dính dáng gì tới hai chữ 'bóc lột'… Bà Hiền 'cười rất tươi' - một cách cười tự tin quá đỗi - khi cháu thắc mắc: 'Tại sao cô không học cải tạo, cô giữ bí mật nhiều thế ?'. Tất cả những điều này làm cho thấy tình yêu và sự hiểu biết sâu sắc của Nguyễn Khải đối với Hà Nội, với những suy nghĩ thâm trầm về 'đất kinh kì' và khát khao được chiêm ngưỡng một Hà Nội hiện đại, đẹp, và văn minh.
Tự trọng ở đây liên quan đến việc giữ thái độ không bị xúc phạm, giữ được phẩm chất và đặc biệt là không quên trách nhiệm với cộng đồng (một tinh thần trách nhiệm không cần phải thể hiện lớn lao, bốc đồng, hời hợt). Lời của bà Hiền về việc bằng lòng cho hai con đi bộ đội là một minh chứng rõ ràng cho điều này: 'Tôi đau đớn nhưng bằng lòng, vì tôi không muốn con sống dựa vào sự hy sinh của bạn bè. Con dám đi chứng tỏ con biết tự trọng', 'Tôi không khuyến khích, cũng không cản, vì cản làm cho con đi tìm con đường sống để bạn bè phải chết, đó cũng là một cách giết chết con', 'Tôi cũng muốn sống bình đẳng như mọi người khác, sống hay chết tùy ý, vui cũng có buồn cũng có'… Trong truyện, tác giả đã tạo ra một tình huống để làm rõ vấn đề này. Khi nhân vật 'tôi', giữa một buổi tiệc, 'nói quá nhiều' về Hà Nội so với các vùng miền khác, nhân vật Dũng, con của bà Hiền, trở về từ chiến trường miền Nam, đã kể cho mọi người nghe về phản ứng của một người mẹ Hà Nội có con hi sinh: 'Bà nắm chặt cánh tay cháu, người bà run nhưng không khóc, và bà nói run: 'Yên lặng đi, Dũng ạ ! Tôi đã biết rồi. Tôi đã biết từ lâu'. Đây là sự đối lập đáng chú ý. Câu chuyện của Dũng tự nó nói lên rất nhiều điều!
Chúng ta đã phân tích khả năng tính cách của bà Hiền, một người Hà Nội. Tính không phải lúc nào cũng liên quan đến thói thực dụng. Đôi khi, tính là yêu cầu bắt buộc trong cuộc sống giữa một thời đại đầy biến động, khó lường. Bà Hiền rất nhạy cảm về vấn đề này. Bà có quan điểm, chủ kiến riêng về nhiều vấn đề 'lớn' của nhà nước, chính quyền. Khi cháu hỏi: 'Việt Nam độc lập rồi vui lắm cô nhỉ ?', bà trả lời: 'Vui quá rồi, nói quá nhiều, phải suy nghĩ về việc kiếm sống đấy chứ ?'. Theo bà 'Chính phủ can thiệp nhiều vào đời sống của dân, không chỉ làm thể dục buổi sáng, sinh hoạt văn nghệ buổi tối, vợ chồng phải sống thế nào, trai gái phải yêu nhau như thế nào, thậm chí tiền công sá để nuôi kẻ ăn xin…'. Bà cũng nhận thấy có điều gì đó không hợp lý trong việc không ủng hộ cá nhân làm giàu: 'Con tôi chưa già nhưng phải để ngồi đó, các em sẽ trở thành cán bộ, tôi sẽ phải nuôi một đám không cần nói về việc sống. Dù họ có đủ tài năng để không phải sống ăn xin'. Đặc biệt, bà có quan điểm rất khác lạ: 'Xã hội luôn phải có một tầng lớp thượng lưu để làm chuẩn cho mọi giá trị…'. Và bà còn phát biểu về sự huyền bí của sự sống mà ta ngày càng phải thừa nhận: 'Thiên địa tuần hoàn, sự sinh tử của sự sống không thể đoán trước'.
Bà Hiền thực sự có một tầm nhìn sâu sắc, làm cho tôi phải ngưỡng mộ: 'Bà vẫn rất xuất sắc, khiêm tốn và rộng lượng. Một người như cô thật đáng tiếc khi phải ra đi...'. Tầm nhìn xa của bà Hiền thể hiện văn hóa đặc biệt của Hà Nội, tạo nên sự tồn tại mềm dẻo và kiên cường của thành phố, vượt qua mọi biến động chính trị. Bà kể cho tôi nghe về cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn hồi sinh sau cơn bão, có ý nghĩa triết lý sâu sắc. Câu chuyện này là một phần của sự kế thừa qua nhiều thế hệ người Hà Nội. Ý nghĩa của sự kiện này lớn hơn rất nhiều trong cấu trúc của tác phẩm. Nhiều quan điểm từ bà Hiền được nhân vật tôi và tác giả đề cập, thể hiện sự tâm đắc. Lời kể trực tiếp kết hợp với phân tích cá nhân của tác giả, đó là nét đặc sắc của văn học Nguyễn Khải.
Về 'dân' Hà Nội, nét thanh lịch vẫn là đặc điểm nổi bật. Bà Hiền, một người khôn ngoan và tính toán, vẫn thể hiện được nét thanh lịch này qua các hành động hàng ngày. Bà không bị ràng buộc bởi các định kiến xã hội về 'tư sản', mà đã hoà nhập tốt vào cuộc sống chung. Khi cần thiết, bà và những người bạn của bà có thể thay đổi phong cách để thích nghi với các hoàn cảnh khác nhau.
Bà Hiền là một người Hà Nội lý tưởng trong văn của Nguyễn Khải. Bà đã đóng góp cho sự đa dạng hóa về con người và cuộc sống trong văn học. Bà không thuộc 'típ' điển hình của văn học cách mạng, nhưng nhận được sự ngưỡng mộ và quý trọng từ tác giả và nhân vật tôi. Điều này dựa trên sự khẳng định về bản lĩnh cá nhân trong đời sống, góp phần tích cực vào việc cải biến môi trường xã hội.
Bà Hiền là một biểu hiện cụ thể của bản lĩnh sống. Bà đã thể hiện khả năng thích nghi và đóng góp tích cực cho sự cải biến của đời sống. Nguyễn Khải đã tạo ra những nhân vật như bà để đóng góp vào việc dân chủ hoá văn học. Các nhân vật của Nguyễn Khải đều có đóng góp đặc biệt vào sự đa dạng hóa về con người và cuộc sống trong văn học Việt Nam.
Văn của Nguyễn Khải giai đoạn sau là nơi thể hiện tốt nhất bản lĩnh dân chủ. Nhân vật 'tôi' không phải là người có quyền đưa ra những lời phán xét cuối cùng về mọi vấn đề. Anh ta đã sai và phải chịu sự phản biện từ cuộc sống thực. Sự hấp dẫn của văn của Nguyễn Khải đến từ tính đối thoại dân chủ trong tác phẩm.
Dù không ép buộc ý kiến của ai về việc đánh giá một người, nhưng Nguyễn Khải thông qua nhân vật 'tôi' đã thành công trong việc tạo dựng sự đồng cảm của độc giả khi nhận xét về bà Hiền là một hạt bụi vàng của Hà Nội, mặc dù nhỏ bé nhưng có giá trị vô cùng quý giá!
