Phân tích Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài

1. Tác giả và tác phẩm

   Nguyễn Huy Tưởng (1912 – 1960) là một nhà văn, nhà viết kịch tài năng. Ông sinh ra trong một gia đình nhà nho khá giả có tinh thần yêu nước ở làng Dục Tú, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc Đông Anh, Hà Nội). Ông tham gia cách mạng rất sớm, gia nhập tổ chức Văn hoá cứu quốc và sáng tác văn học phục vụ cách mạng. Ông đặc biệt thành công với đề tài lịch sử ở cả hai thể loại tiểu thuyết và kịch.

   Tác phẩm chính: Vũ Như Tô (kịch, 1941), Bắc Sơn (kịch, 1946), Những người ở lại (kịch, 1948), Đêm hội Long Trì (tiểu thuyết, 1942),

   Vở kịch có năm hồi, viết về một sự kiện diễn ra ở Thăng Long vào khoảng năm 1516 – 1517. Nhân vật chính là Vũ Như Tô, một kiến trúc sư tài ba, một nghệ sĩ có tâm hồn lớn, tính cách thẳng thắn, trọng trách nghiệp. Lê Tương Dực, một quân nhân bạo chúa, ra lệnh cho Vũ Như Tô xây dựng Cửu Trùng Đài để làm nơi giải trí cho các cung nữ. Vũ từ chối dù bị đe dọa tử hình. Song Đan Thiềm, một cung nữ tài năng nhưng bị bỏ rơi, đã khuyên Vũ nên chấp nhận xây dựng Cửu Trùng Đài để ông có cơ hội sử dụng tài năng phục vụ đất nước, “Hãy xây một công trình cao cả. Vua Hồng Thuận và các cung nữ kia có thể mất, nhưng thành tựu của ông sẽ sống mãi. Dân chúng sẽ mãi mãi tự hào...”. Vũ đã đồng ý và nỗ lực xây dựng Cửu Trùng Đài. Nhưng công trình này lại gây ra thêm gian khổ cho dân chúng. Họ đã nổi lên. Vũ Như Tô bị giết, Cửu Trùng Đài bị đốt cháy.

   Đoạn trích thuộc hồi V của vở kịch, diễn ra trong cung cấm. Việc xây dựng Cửu Trùng Đài đã đem lại đau khổ cho nhân dân. Trịnh Duy Sản đã tận dụng tình hình nổi loạn. Nhân dân, binh lính và thợ xây dựng Cửu Trùng Đài đã nổi dậy. Họ giết Vũ Như Tô, Đan Thiềm và phá hủy Cửu Trùng Đài.

2. Phân tích

   Mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống là một vấn đề phức tạp. Nghệ thuật và cuộc sống không thể tách rời nhau là điều hiển nhiên nhưng cách chúng tương tác với nhau là điều được nhiều người quan tâm. Cuộc tranh luận giữa hai trường phái “Nghệ thuật vì nghệ thuật” và “Nghệ thuật vì cuộc sống” là nỗ lực của các nhà nghiên cứu để làm rõ mối quan hệ này. Các nhà văn Việt Nam sau này cũng cố gắng không ngừng để hiểu sâu hơn về quan niệm của mình. Với vở kịch Vũ Như Tô, có thể nói đó là nỗ lực và quan điểm của Nguyễn Huy Tưởng về mối liên hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống.

   Vũ Như Tô là một vở bi kịch. Nhân vật chính là một nghệ sĩ đầy tài năng và lòng nhiệt huyết với khát vọng sáng tạo nghệ thuật lớn và chân thành. Tác phẩm nêu ra mâu thuẫn lớn, đó là mâu thuẫn giữa quan điểm nghệ thuật thuần túy của muôn đời và lợi ích thiết thực của nhân dân. Vũ Như Tô là một tài năng nhưng vì không giải quyết được mâu thuẫn giữa nghệ thuật và cuộc sống nên ông đã thất bại.

   Phần tái hiện cuộc nổi dậy của binh lính và dân chúng dưới sự lãnh đạo của Lê Duy Sản. Vũ Như Tô xây Cửu Trùng Đài theo lời khuyên của Đan Thiềm với mục đích xây dựng một công trình nghệ thuật cho đất nước. Đó là mục tiêu nghệ thuật của một người nghệ sĩ. Nhưng nhân dân và binh lính thấy rằng Vũ Như Tô đang lợi dụng lao động của họ để phục vụ mục đích vô trách nhiệm của Lê Tương Dực.

   Mặc dù chỉ là một trích đoạn nhưng nó có cấu trúc như một vở kịch: có thắt nút (mâu thuẫn), xung đột, cao trào và hạ màn. Trong vở kịch, đoạn này là phần cao trào, giải quyết mâu thuẫn lớn nhất của cả kịch.

   Cuộc trò chuyện giữa Đan Thiềm và Vũ Như Tô trong hồi kịch lớp I thể hiện Vũ Như Tô là một người nghệ sĩ chỉ quan tâm đến nghệ thuật. Ông không nhận ra rằng công trình nghệ thuật của mình gây ra nhiều khổ cực cho dân chúng. Mục đích nghệ thuật của ông mâu thuẫn với lợi ích thiết thực của dân chúng mà ông không hiểu. Ông quá chú trọng vào nghệ thuật mà quên mất quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống. Vì thế ông không thể hiểu điều Đan Thiềm nói. Vũ Như Tô thà chết với Cửu Trùng Đài còn hơn chạy trốn. Đây cũng là phần thắt nút của đoạn kịch.
Cuộc nổi dậy của binh lính, thợ thuyền là điều tất yếu. Với họ, Cửu Trùng Đài là nguyên nhân của mọi đau khổ, là biểu hiện của sự vô trách nhiệm của Lê Tương Dực. Giữa Vũ Như Tô, người nghệ sĩ với mục tiêu nghệ thuật cao cả và nhân dân lao động không có tiếng nói chung do ông Vũ không hiểu và không giải quyết được mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống.

   Cao trào của hồi kịch tập trung ở ba lớp kịch cuối cùng, đó là cuộc đối đầu giữa Vũ Như Tô và những người nổi dậy. Đan Thiềm và Vũ Như Tô là hai người bạn tri âm, có cùng mục tiêu nghệ thuật cao cả nhưng cuối cùng đều thất bại. Và Cửu Trùng Đài, biểu tượng của tâm huyết của họ cũng bị phá hủy.

   Đoạn trò chuyện giữa Vũ và Ngô Hạch cùng các binh lính phản ánh cao trào của mâu thuẫn. Họ không đồng lòng. Sự thất bại của Vũ Như Tô chỉ ra rằng, khi nghệ thuật mâu thuẫn với cuộc sống, nghệ thuật khó có thể tồn tại. Đồng thời, thái độ của binh lính đối với Cửu Trùng Đài cũng thể hiện lo ngại của Nguyễn Huy Tưởng về nghệ thuật và văn hóa dân tộc. Họ không thể trách những người nổi dậy vì hành động phá hủy của họ là tất yếu. Nhưng hành động đó vẫn gây ra nỗi tiếc nuối cho người đọc. Việc đốt Cửu Trùng Đài với các binh lính chỉ là sự trả thù vì với họ, Cửu Trùng Đài là nguyên nhân gây ra mọi khổ cực. Họ không hiểu ý nghĩa sâu xa của công trình kiến trúc này. Với Vũ Như Tô, Cửu Trùng Đài là tất cả.

   Trích đoạn này với đầy đủ yếu tố của một vở kịch: Sự kiện, xung đột và giải quyết xung đột. Không khí, nhịp điệu của câu chuyện được diễn đạt theo hướng tăng dần mức độ căng thẳng, thể hiện tính chất gay gắt của mâu thuẫn và đẩy xung đột lên cao trào. Cửu Trùng Đài và Vũ Như Tô là trung tâm của mâu thuẫn. Xung đột được giải quyết thông qua việc cả hai ra đi vĩnh viễn.

   Đan Thiềm và Vũ Như Tô đều đáng khen và đáng trách. Đáng khen vì họ là những nghệ sĩ biết trân trọng tài năng và yêu nghệ thuật. Họ có hoài bão cao quý là xây dựng một công trình nghệ thuật lớn cho đất nước. Nhưng họ cũng đáng trách vì khi quan tâm đến nghệ thuật, họ đã quên trách nhiệm với nhân dân. Nghệ thuật là kết quả của lao động nghệ thuật nhưng không thể là nguyên nhân của khổ đau, không thể được xây dựng bằng máu và nước mắt của người lao động.

3. Tóm tắt

   Với đoạn này, Nguyễn Huy Tưởng đã giải quyết mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống. Nghệ thuật đích thực phải thống nhất với lợi ích của con người. Nghệ thuật chân chính là nghệ thuật vì con người. Người nghệ sĩ khi làm nghệ thuật phải chú ý đến điều này. Nam Cao đã nói: “Nghệ thuật chỉ có thể là tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than” để khẳng định nghệ thuật phải bắt nguồn từ cuộc sống và vì cuộc sống. Về một khía cạnh nào đó, qua kịch Vũ Như Tô, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng đã thể hiện sự đồng tình với quan điểm của Nam Cao.