Phân tích ý nghĩa của tiêu đề bài thơ Tiếng hát con tàu và diễn giải về khổ thơ mở đầu

        Chính Chế Lan Viên cũng từng nói: “Thực sự việc làm thơ là việc nói về cái mà thực tế thể hiện trước mắt, không phải là thực tế chính mình”. Khi sáng tác bài thơ này, nhà thơ cảm thấy 'rất đầy ắp trong lòng... cảm thấy cuộc sống của mình sẽ trở nên hẹp hòi nếu không hoà nhập với cuộc sống chung' (Chế Lan Viên). Con tàu - hồn thơ đang trong cuộc hành trình về với nhân dân, thoát ra khỏi cuộc sống riêng tư hẹp hòi. Đây không phải là cuộc hành trình lãng mạn mơ mộng mà là một chuyến tàu đầy năng lượng, hối thúc tràn đầy sự phấn khích. Con tàu đã tạo ra nhịp nhạc cho bài thơ, năng lượng của nó là niềm vui, là cảm xúc dồi dào, là 'tiếng hát'. Con tàu biểu tượng cho khát vọng ra đi, đến những miền đất xa xôi của Tổ quốc. Với Chế Lan Viên, việc ra đi thực chất là việc trở về (Con đã đi nhưng con cần đi tiếp nữa/ Cho con về gặp lại Mẹ yêu thương) vì trước kia nhà thơ đã đi rất xa (vào thế giới siêu hình), xa đến nỗi hầu như quên luôn con đường trở về. Chế Lan Viên đã tham gia cách mạng một cách tự nhiên nhưng còn nhiều trở ngại đặc biệt là phải vượt qua chính bản thân, vượt qua những 'buồn phiền', 'mộng mơ' trong tâm hồn để tìm thấy ý nghĩa thực sự của cuộc sống, tìm ra nguồn cảm hứng sáng tạo. Cuộc ra đi - trở về này đã được nhà thơ biểu hiện thành một chuyến tàu lên Tây Bắc, nơi quê hương cách mạng, nơi đất nước đang gọi, nơi 'tâm hồn ta là Tây Bắc chứ còn đâu'.

        Con tàu là biểu tượng của khát vọng ra đi. Tiếng hát thể hiện sự phấn chấn, lòng tin và tự hào. Có một thời gian, nhà thơ này đã khóc. Nhiều người nhầm nhận ông là con cháu của Chế Bồng Nga vì ông trong vai trò của một người dân nước nhà đã khóc thương cho sự đổ nát 'đáng tiếc' của đất nước Chiêm Thành. Trong thơ của ông, ta nghe thấy tiếng xương gãy, đầu rơi, tủy rơi, tiếng voi gầm gừ, tiếng binh khí thành Đồ Bàn và tiếng 'muôn ma Hời sờ soạng dắt nhau đi'. Đến với cách mạng, nhà thơ ấy đã thoát ra khỏi 'những tháp Chàm cô lập, bí mật' và sau một quãng thời gian 'nhận lối, 'tìm lối' đã phát lên tiếng hát, tiếng hát của lòng biết ơn về Đảng, Bác, nhân dân, đất nước đã mang 'ánh sáng và phù sa' đến làm sống dậy một hồn thơ.

        Các ý tưởng trong bài thơ này đã được Chế Lan Viên biểu đạt một cách súc tích, chặt chẽ trong bốn câu đề từ:

Tây Bắc ư? Có gì đặc biệt ở Tây Bắc

 Khi tâm hồn ta biến thành những chuyến tàu

Khi cả nước hòa mình trong âm nhạc

    Tâm hồn chúng ta là Tây Bắc đó chứ còn chỗ nào khác!

        Trong các tác phẩm văn học, lời đề từ như một dấu chỉ, một gợi ý nhẹ nhàng, mở ra con đường dẫn vào thế giới của tác phẩm. Tuy nhiên, không phải lúc nào chúng ta cũng có thể hiểu hết ý nghĩa của lời đề từ ngay từ đầu. Để hiểu rõ lời đề từ, ta cần phải hiểu rõ nội dung của tác phẩm. Do đó, lời đề từ và nội dung tác phẩm luôn phản ánh lẫn nhau, giúp ta hiểu sâu hơn về tác phẩm và cũng nhận ra ý định của lời đề từ, mà thường có dạng của một câu đố:

Tây Bắc là gì? Tại sao lại Tây Bắc

   Khi trái tim chúng ta trở thành những chuyến tàu

        Câu thơ cho ta biết Tây Bắc không chỉ là một biểu tượng, một ký hiệu, mà còn là nơi chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu xa. Tây Bắc là biểu tượng của Tổ quốc, của nhân dân, và với tác giả, Tây Bắc còn là nơi mà nguồn cảm hứng, lí tưởng, cuộc sống của nhà thơ đang hướng tới.

Khi Tổ quốc vang lên bằng giai điệu của niềm tự hào

    Tâm hồn chúng ta là ở Tây Bắc, không thể là ở đâu khác!

        Chế Lan Viên đã kết hợp nhiều yếu tố trong một biểu tượng duy nhất: Con tàu - Tâm hồn của chúng ta - Tây Bắc - Tổ quốc - Nhân dân - Nguồn cảm hứng sáng tạo... để thu hút người đọc. Khi “vượt qua cô đơn để hòa nhập với mọi người”, khi mỗi cá nhân vượt qua cái tôi, vượt qua những hạn chế nghệ thuật để hòa mình vào cộng đồng, vào thế giới, vào dân tộc, thì tâm hồn của mỗi cá nhân sẽ trở nên phong phú hơn. Tâm hồn của anh ta thuộc về dân tộc, được sinh ra từ dân tộc, được dân tộc nuôi dưỡng. Cuộc sống và thế giới cá nhân đã chuyển hóa, trở thành tâm hồn của dân tộc. Do đó, tâm hồn của anh ta có sự kết nối đặc biệt với triệu triệu tâm hồn khác. Chế Lan Viên đã nhiều lần nhấn mạnh về sự thay đổi kỳ diệu này:

“Khi tâm hồn tôi bị chiếu sáng

Thấy vẻ đẹp vĩnh viễn của núi non.”

Hoặc:

“ Mảnh vải trong lòng anh vốn dày một màu

 Xâm nhập vào sự phong phú của cuộc sống sáng tạo thêm sắc màu”

        Âm nhạc của con tàu, của Tây Bắc cũng chiếu vào tâm hồn nhà thơ và từ đó nhận ra rằng Tây Bắc không chỉ là một khu vực địa lý, một miền quê. Tây Bắc còn tồn tại trong mỗi con người với những kỷ niệm “máu rơi vào tâm hồn và thấm vào đất”. Tây Bắc là “mẹ”, là “em”, là “bản sắc vùng núi”, “đường đèo mây mù”, là nơi nuôi quân em trong rừng sâu”, là cuộc sống khó khăn nhưng đậm chất tình thương, là tất cả những kỷ niệm đẹp để gói gọn thành: “Tây Bắc - nguồn cảm hứng của hồn thơ”.

        Lời đề từ chính là một lời tri ân: tâm hồn của chúng ta thuộc về nhân dân, thuộc về đất nước. Nhìn vào tâm hồn ta thấy nhân dân, thấy đất nước. Soi vào đất nước, nhân dân lại thấy được tâm hồn của mình. Đi đến cuộc sống, đến với đất nước, nhân dân cũng chính là tìm kiếm nguồn cảm hứng thực sự của mình với những tình cảm trong trẻo, những tình thương sâu sắc. Đó chính là nguồn cảm hứng cho sự sáng tạo vì “không có thơ nào giữa cái lòng không rộng mở”. Âm nhạc của con tàu mang đậm tính cảm và tư duy, là nét đặc trưng của phong cách văn chương của Chế Lan Viên trong Ánh sáng và phù sa.