Phân tích yếu tố mê hoặc trong truyện truyền kỳ mạn lục

Như chúng ta đã biết, văn học là một dạng nghệ thuật, một biểu hiện ý thức xã hội đặc biệt luôn biến đổi và phát triển. Tiến trình của văn học như một hệ thống với sự hình thành, tồn tại và thay đổi có mối liên hệ chặt chẽ với thời kỳ lịch sử như hai mặt của một tờ giấy.

Trong quá trình phát triển văn học qua sự kế thừa và sáng tạo, văn học dân gian là nguồn gốc của văn học viết, người tiếp theo kế thừa giá trị từ người trước tạo ra giá trị mới. Sự chuyển động từ văn học dân gian sang văn học viết diễn ra một cách tự nhiên nhưng không thoát ra khỏi luật lệ của văn hóa. Văn học dân gian trở thành nguồn cảm hứng sáng tạo cho văn học viết Việt Nam ngày càng phát triển. Trong quá trình này, văn học dân gian và văn học trung đại, mặc dù có cách tiếp cận sáng tác khác nhau, nhưng vẫn có mối liên kết mật thiết. Trong mối quan hệ với văn học trung đại Việt Nam, văn học dân gian đóng vai trò là nguồn gốc, là nền tảng. Đối với văn học trung đại, tài liệu truyền kể dân gian có vai trò quan trọng và ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc phát triển các loại văn học tự sự ở nhiều mặt. Có thể nói, tài liệu truyền kể dân gian chính là một trong những nguồn cung ứng tươi mới đã nuôi dưỡng cho khu vườn văn học tự sự Việt Nam luôn xanh tươi. Trong việc tìm hiểu tác động của văn học trung đại đối với văn học dân gian, các nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc, Đặng Thanh Lê, Phan Ngọc,... đã chỉ ra sự ảnh hưởng của văn học trung đại trong việc tạo ra vật liệu và nguồn cảm hứng làm cho một số hình thức biểu hiện của văn học dân gian được nâng cao lên tầm cao mới. Trong quá trình nghiên cứu các thể loại tự sự dân gian như truyền thuyết, cổ tích và thể loại truyền kỳ của văn học trung đại, chúng ta nhận thấy sự hiện diện của các yếu tố mê hoặc.

Trong tác phẩm văn học, yếu tố mê hoặc là cầu nối dẫn chúng ta vào thế giới huyền bí, kì diệu và bí ẩn trong tưởng tượng, vào những giấc mơ không thực sự. Nó mang lại trải nghiệm mới lạ cho độc giả, mở ra một không gian mới của tưởng tượng bay bổng. Đồng thời, nó khiến con người không chỉ sống trong thế giới hiện thực mà còn sẵn lòng đối diện với thế giới tâm linh, nhận thức cuộc sống một cách sâu sắc hơn. Trong bài viết này, chúng tôi khám phá vai trò của các yếu tố mê hoặc trong văn học dân gian thông qua thể loại truyền kỳ (Truyện chức phán sự của đền Tản Viên - trích từ Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ).

Tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ được xem như là tác phẩm mở đầu mẫu mực trong văn học trung đại Việt Nam - xứng đáng là “Thiên cổ kì bút”, “tác phẩm hay nhất của thời kỳ này”. Truyền kỳ mạn lục sử dụng yếu tố hoang dã, kỳ bí, sử dụng truyện cổ để phản ánh xã hội hiện tại. Truyện kỳ bí trung đại, mặc dù vẫn giữ vẻ dáng của văn học dân gian, nhưng đây là những sáng tác mang tính cá nhân mạnh mẽ của tác giả, gắn với sự tỉnh táo, sự ý thức của con người đối với thực tế. Nguyễn Dữ khi sáng tác Truyền kỳ mạn lục lấy cái “kỳ” để nói về cái “thực”. Tác phẩm kết hợp yếu tố kỳ và thực trong kỹ thuật nghệ thuật. Chuyện chức phán sự của đền Tản Viên có vẻ như “người thực, việc thực” bởi cách mô tả con người, mô tả công việc cụ thể, định rõ cả thời gian, địa điểm. Tuy nhiên, câu chuyện về Ngô Tử Văn cũng mang tính chất huyền diệu, lạ lùng vì sự hiện diện của thế giới Minh thiên. Dưới ảnh hưởng của tư duy siêu hình tâm linh trong các tác phẩm dân gian, trong các truyện kỳ bí phương Bắc, Nguyễn Dữ đã đưa vào các câu chuyện của mình nhiều yếu tố hoang dã, huyền bí. Trong Chuyện chức phán sự của đền Tản Viên, đầu tiên có thể kể đến sự hiện diện của các yếu tố kỳ bí trong thế giới nhân vật như linh hồn của tướng giặc phương Bắc, ma quỷ, yêu ma Dạ Xoa, Thổ Công, Diêm Vương, các thẩm phán. Tất cả những nhân vật này thuộc về thế giới âm. Trong Truyền kỳ mạn lục, yếu tố kỳ bí được Nguyễn Dữ sử dụng một cách có ý thức như một kỹ thuật nghệ thuật, trong khi cái thực được hiểu là toàn bộ thực tế đa dạng của cuộc sống hàng ngày với biết bao bi kịch. Hai yếu tố thực tế và kỳ bí có mối liên hệ chặt chẽ. Trong hầu hết các câu chuyện trong Truyền kỳ mạn lục, hai yếu tố này xen kẽ nhau, tương tác để cùng tiết lộ tư duy của tác giả và nội dung của tác phẩm. Yếu tố kỳ bí được sử dụng như một phương tiện kể chuyện làm cho câu chuyện trở nên thú vị hơn, tăng cường tính chất lãng mạn, trữ tình.

Nếu nhìn vào sự phát triển của yếu tố kỳ bí trong văn học, ta thấy yếu tố kỳ bí trong truyền kỳ tiếp tục kế thừa cả hai loại văn học dân gian đã được đề cập ở trên trong việc phản ánh quan điểm, phản ánh ước mơ và tư duy tưởng tượng. Bên cạnh đó, thể loại văn học này cũng thể hiện điểm mới trong quan điểm của tầng lớp trí thức phong kiến mang tinh thần dân tộc. Trong truyện truyền kỳ, dấu ấn cá nhân của tác giả và tầng lớp trí thức được tiết lộ.

Từ những câu chuyện dân gian, Nguyễn Dữ (thế kỉ XVI), Đoàn Thị Điểm (thế kỉ XVIII) khi viết những tác phẩm truyền kỳ đã biến chúng thành những câu chuyện hoàn chỉnh vừa mang tính nhân văn sâu sắc, vừa có giá trị nghệ thuật cao. Kho tàng truyện kể dân gian không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển các thể loại tự sự văn vần của văn học thời trung đại.