'Pháp' - Việt và sự giao thoa văn học thời kỳ thuộc địa

Trước khi giao lưu với văn học Pháp, Việt Nam chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa Hán, đặc biệt là thi ca. Trong khi văn học Hán phát triển mạnh mẽ từ thế kỷ VII với các thể loại như truyền kỳ, tiểu thuyết, từ và kịch, văn học Việt Nam còn khá yếu, chỉ đến thế kỷ XVIII mới bắt đầu có nền văn học thị dân qua các truyện Nôm bằng thơ. Tiểu thuyết tiếng Việt bằng văn xuôi xuất hiện sau khi tiếp xúc với Pháp.

Nam Kỳ bị thực dân Pháp chiếm vào năm 1867 nên chịu ảnh hưởng văn học Pháp sớm nhất.

Trương Minh Ký (1833-1900) có thể được coi là người đầu tiên giới thiệu văn học Pháp đến với độc giả Việt Nam qua các bản dịch tiếng Việt. Ông tên thật là Trương Minh Ngôn, không phải người công giáo, nhưng vì kính trọng thầy Trương Vĩnh Ký nên thường bị nhầm lẫn. Năm 1889, ông sang Pháp dự triển lãm thế giới tại Paris. Các tác phẩm của ông chủ yếu được đăng trên tờ Gia Định báo trước khi in thành sách.

Các tác phẩm dịch từ văn Pháp của ông bao gồm:

Truyện Phansa (tiếng Pháp) dịch sang quốc ngữ (Sài Gòn 1886) gồm 150 câu chuyện ngụ ngôn của La Fontaine.

Tê-lê-mặc phiêu lưu ký

(Sài Gòn 1887) dịch Les aventures de Télémarque thành thơ lục bát.

Đây là những tác phẩm dịch chính. Đáng chú ý là tại sao một người vừa giỏi tiếng Pháp vừa giỏi tiếng Hán như Trương Minh Ký lại dịch chủ yếu bằng thơ, không phải là văn xuôi? Ngay cả cuốn Như Tây nhật trình (1889) kể về hành trình của ông sang châu Âu và Bắc Phi cũng được viết bằng thơ lục bát với 2000 câu (có thể là tác phẩm thơ lục bát dài nhất mà chúng ta biết). Lý do có thể là vì văn xuôi Việt lúc đó còn rất xa so với tiếng Pháp, dịch ra dễ mất đi ý nghĩa nên ông buộc phải sử dụng thơ để linh hoạt hơn. Điều đáng chú ý khác là, mặc dù không phải là Công giáo, nhưng ông đã dựa vào Kinh Cựu ước để sáng tác Tuồng Joseph. Joseph bị anh em bán làm nô lệ nhưng sau này được tiến cử với tể tướng Ai Cập, giúp ông trở nên giàu có và giúp dân tộc Do Thái thoát khỏi nạn đói kinh hoàng. Đây là một trong những vở tuồng đầu tiên lấy đề tài Kinh Thánh, được biểu diễn vào năm 1887 và thể hiện một sự giao thoa giữa nghệ thuật truyền thống và tôn giáo phương Tây.

Tác phẩm đáng chú ý nhất trong văn học giai đoạn này là Truyện thầy Lazaro Phiền của Nguyễn Trọng Quản, gồm 32 trang, được xuất bản tại Sài Gòn vào năm 1887. Nguyễn Trọng Quản đã học trung học Pháp tại Algiers, và tác phẩm này đánh dấu bước chuyển sang văn học hiện đại, khác với lối sáng tác trước đây, theo phong cách tiểu thuyết phương Tây. Lời tựa có những câu khiến mọi người phải ngưỡng mộ: “Chúng ta đã biết rằng: xưa kia, dân ta không thiếu những bài thơ, truyện, ca dao, truyền thuyết về những anh hùng dũng cảm, những người có tài năng và trí tuệ, nhưng những người đó thuộc về quá khứ chứ không phải hiện tại. Vì vậy, tôi mới dám viết một câu chuyện về hiện tại, về những điều mà chúng ta thường gặp hàng ngày…”

Phần nội dung của câu chuyện này như sau:

Rõ ràng về cốt truyện là một sự kiện thường thấy trong cuộc sống hàng ngày của con người, những câu chuyện này chủ yếu xuất hiện trong tiểu thuyết Pháp, không phải trong truyền thống truyện kỳ mạn lục hoặc truyện Nôm. Câu chuyện đặt con người vào các tình huống mâu thuẫn và tâm lý của họ trong những tình huống đối nghịch. Điều này cũng phản ánh phong cách phân tích tâm lý của người Pháp. Ngôn ngữ trong câu chuyện rất tự nhiên, chính xác như ngôn ngữ của tiểu thuyết, không có sự khéo léo trong việc bổ sung chi tiết.

Từ đầu thế kỷ XX, do tiếp xúc với văn học Pháp, ngay cả những người theo trường phái Nho cũng nhận ra những hạn chế của văn học truyền thống. Tiến sĩ Ngô Đức Kế đã thừa nhận: “Văn học truyền thống chỉ mô tả những hình ảnh thơ mộng, hoa mỹ nhưng không mang lại sự mới mẻ, sự sáng tạo, và kiến thức hiểu biết.” Nhận định này đầy ý nghĩa và đúng đắn. Văn học trước đây chỉ tập trung vào việc giáo dục đạo đức. Nó đưa ra những mẫu gương, nhưng không cung cấp kiến thức để hiểu biết và thích ứng với thực tế, với thế giới xung quanh. Ngược lại, văn học phương Tây giúp chúng ta nhìn thấy thế giới một cách chân thực, giúp chúng ta giải thích và đối mặt với thế giới này một cách linh hoạt.

Quá trình tiếp xúc với văn hóa thông qua văn học Pháp có những tác động khác nhau giữa Bắc và Nam. Sự pha trộn văn hóa là kết quả của việc văn hóa bản địa tiếp xúc với văn hóa ngoại lai. Văn hóa không chỉ là điều chúng ta học, mà chủ yếu là điều chúng ta trải qua và tiếp thu một cách vô thức. Do sự khác biệt trong ý thức của người Việt giữa hai miền, miền Nam thường tiếp nhận văn hóa Pháp sớm hơn miền Bắc.

 Giáo sư Phan Ngọc.