Phép biện chứng – Phân tích quy luật mâu thuẫn

1. Giới thiệu vấn đề

Quy luật mâu thuẫn là nguyên tắc nền tảng trong phép biện chứng duy vật và biện chứng duy vật lịch sử, khẳng định rằng mọi sự vật và hiện tượng trong tự nhiên đều chứa đựng sự mâu thuẫn nội tại. Quy luật này còn được biết đến như quy luật về sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập.

2. Phân tích quy luật mâu thuẫn theo Ăngghen

Về quy luật mâu thuẫn – Dù Ăngghen chưa có dịp trình bày một cách hệ thống quy luật cơ bản khác của phép biện chứng mà ông gọi là Quy luật về sự giao thoa của các đối lập, nhưng trong các tài liệu sơ thảo và chú thích của ông, đã có nhiều ví dụ chứng minh cho quy luật này.

Ăngghen đã nhấn mạnh: “Biện chứng khách quan tác động lên toàn bộ tự nhiên, trong khi biện chứng chủ quan, tức tư duy biện chứng, chỉ phản ánh sự tác động của nó qua các mặt đối lập, điều này thể hiện rõ qua các hiện tượng như sự hút và đẩy trong vật lý, hay sự phân cực trong hóa học và sinh học. Ví dụ, trong lịch sử, các xã hội phải đối mặt với lựa chọn giữa hai con đường, như là sự lựa chọn giữa việc duy trì chế độ cũ hay tiếp tục cuộc cách mạng để hướng tới một nền cộng hòa với chủ nghĩa xã hội.” Ăngghen đã mô tả rất chi tiết về sự đồng nhất của các mặt đối lập.

Ăngghen làm rõ mối liên hệ giữa biện chứng khách quan trong tự nhiên và biện chứng chủ quan trong ý thức con người: “Tính đối lập trong tư duy cũng tương tự như trong điện và từ, không thể chỉ giữ một mặt mà phải hiểu và vận động trong các mặt đối lập.” Những tư tưởng về sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập được thể hiện rõ trong các đoạn ngắn của phần Biện chứng trong tác phẩm của ông.

Ông Ăngghen cho rằng việc thay đổi tên gọi các mặt đối lập như khẳng định - phủ định, tích cực - tiêu cực không làm thay đổi bản chất sự việc, vì sự đối lập tồn tại khách quan. Ông viết: “Dù tên gọi có thể thay đổi, chẳng hạn như gọi phương Tây là phương Đông và ngược lại, bản chất của sự đối lập vẫn không thay đổi.”

3. Tóm tắt nội dung quy luật mâu thuẫn

Mọi sự vật và hiện tượng đều chứa đựng những khuynh hướng và mặt đối lập, từ đó sinh ra mâu thuẫn bên trong chúng. Sự thống nhất và xung đột giữa các mặt đối lập tạo ra động lực cho sự vận động và phát triển, dẫn đến sự thay thế cái cũ bằng cái mới.

- Mâu thuẫn biện chứng: Đây là trạng thái mà các mặt đối lập tương tác và ảnh hưởng lẫn nhau. Mâu thuẫn biện chứng tồn tại khách quan, phổ biến trong xã hội, tư duy và tự nhiên, phản ánh mâu thuẫn của hiện thực và là nguồn gốc phát triển của nhận thức.

- Sự thống nhất của các mặt đối lập

Sự thống nhất giữa các mặt đối lập là sự phụ thuộc và tương tác lẫn nhau, tồn tại đồng thời nhưng không thể tách rời. Tồn tại của mỗi mặt đối lập phải dựa trên sự tồn tại của mặt đối lập còn lại.

Sự thống nhất này tạo ra các yếu tố ‘đồng nhất’ giữa các mặt đối lập, và khi đạt đến một mức độ nhất định, chúng có thể chuyển hóa lẫn nhau.

Sự thống nhất giữa các yếu tố đối lập thể hiện qua sự tác động đều đặn, phản ánh trạng thái cân bằng trong quá trình vận động.

- Cuộc đấu tranh giữa các yếu tố đối lập

Cuộc đấu tranh giữa các yếu tố đối lập xảy ra khi chúng tác động lẫn nhau theo chiều hướng loại trừ và phủ định lẫn nhau.

Các hình thức đấu tranh của các yếu tố đối lập rất đa dạng, phụ thuộc vào điều kiện và tính chất của cuộc đấu tranh cũng như mối quan hệ của các yếu tố đó.

Mâu thuẫn chính là nguồn gốc của sự vận động và phát triển.

- Sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập thể hiện hai xu hướng tác động khác nhau giữa các yếu tố này.

Hai xu hướng này tạo nên mâu thuẫn đặc thù, từ đó hình thành mâu thuẫn biện chứng bao gồm cả sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập.

Trong quá trình phát triển và vận động, sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập luôn gắn bó chặt chẽ với nhau.

- Đấu tranh giữa các mặt đối lập là yếu tố cần thiết để các mặt này thay đổi và mâu thuẫn được phát triển.

Khi mới bắt đầu, mâu thuẫn chỉ thể hiện sự khác biệt cơ bản. Tuy nhiên, với khuynh hướng đối lập ngày càng gia tăng, sự khác biệt này mở rộng và trở thành mâu thuẫn rõ rệt.

Khi hai mặt đối lập xung đột mạnh mẽ và đáp ứng đủ điều kiện, chúng sẽ tự chuyển hóa lẫn nhau, từ đó giải quyết mâu thuẫn. Quá trình giải quyết này dẫn đến sự thay thế của thể thống nhất mới cho thể thống nhất cũ hoặc sự vật mới thay thế sự vật cũ đã mất.

- Sự phát triển chính là cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập.

Chúng ta thấy rằng sự thống nhất của các mặt đối lập luôn đi kèm với đấu tranh; đấu tranh và thống nhất là hai khía cạnh không thể tách rời trong mâu thuẫn biện chứng.

Sự vận động và phát triển thể hiện sự thống nhất giữa tính ổn định và tính thay đổi; đấu tranh và thống nhất giữa các mặt đối lập xác định tính thay đổi và ổn định của sự vật. Vì vậy, mâu thuẫn là nguồn gốc của sự phát triển và vận động.

4. Phân loại các quy luật của mâu thuẫn

- Dựa vào mối quan hệ của sự vật, mâu thuẫn được phân loại thành mâu thuẫn nội tại và mâu thuẫn ngoại tại.

- Dựa trên ý nghĩa của sự tồn tại và phát triển tổng thể của sự vật, mâu thuẫn được phân chia thành mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản.

- Theo vai trò của mâu thuẫn trong sự tồn tại và phát triển của sự vật tại một giai đoạn nhất định, mâu thuẫn được phân loại thành mâu thuẫn chính yếu và mâu thuẫn phụ yếu.

- Theo tính chất của quan hệ lợi ích, mâu thuẫn được chia thành mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng.

5. Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật mâu thuẫn

Quy luật mâu thuẫn giúp chúng ta rút ra những bài học quan trọng như sau:

- Để hiểu bản chất của sự vật hay tìm kiếm giải pháp cho các hoạt động thực tiễn, cần phải nghiên cứu mâu thuẫn trong sự vật.

- Việc tìm hiểu quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập hay quy luật mâu thuẫn rất quan trọng cho nhận thức và hoạt động thực tiễn. Mâu thuẫn chính là động lực và nguồn gốc của sự vận động, phát triển, mang tính khách quan và phổ biến.

Mytour (Sưu tầm và biên tập).