Buzz
| Một phần trong loạt bài |
| Dịch thuật |
|---|
| Loại |
|
| Lý thuyết |
|
| Công nghệ |
|
| Địa phương hóa |
|
| Cơ quan |
|
| Chủ đề liên quan |
|
Phiên dịch, biên dịch hay chuyển ngữ là quá trình giải mã ý nghĩa của một văn bản trong ngôn ngữ gốc và chuyển sang một ngôn ngữ khác để tạo ra văn bản mới tương đương. Phiên dịch - tức dịch miệng - đã giúp giao tiếp bằng lời hoặc ngôn ngữ ký hiệu giữa các người dùng ngôn ngữ khác nhau, và ra đời trước khi chữ viết xuất hiện. Ngược lại, biên dịch chỉ bắt đầu khi văn học được ghi chép bằng chữ viết phát triển. Một ví dụ sớm của biên dịch là bản dịch sử thi Gilgamesh từ tiếng Sumer sang các ngôn ngữ Tây Nam Á vào thiên niên kỷ thứ hai trước Công Nguyên.
Người dịch luôn đối mặt với nguy cơ chuyển các thành ngữ và cách dùng từ từ ngôn ngữ gốc sang bản dịch không chính xác. Tuy nhiên, việc này cũng mang lại lợi ích, vì việc nhập khẩu các thành ngữ có thể làm phong phú thêm ngôn ngữ đích bằng cách vay mượn từ ngữ. Nhìn chung, dịch giả đã đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển các ngôn ngữ mà họ làm việc với.
Với sự gia tăng nhu cầu dịch thuật trong các tài liệu kinh doanh, bắt đầu từ giữa thế kỷ 18, ngành dịch thuật đã được chuẩn hóa với sự ra đời của các trường chuyên môn và hiệp hội nghề nghiệp.
Với những thách thức của dịch thuật, từ những năm 1940, các kỹ sư đã nỗ lực để tự động hóa quá trình dịch hoặc sử dụng công nghệ máy tính hỗ trợ cho người dịch. Sự phát triển của Internet đã thúc đẩy một thị trường dịch thuật toàn cầu và tạo điều kiện cho việc bản địa hóa ngôn ngữ.
Nguồn gốc từ vựng
Từ 'dịch' (譯) có nghĩa là 'giải thích', 'diễn giải'; 'phiên' (翻) chỉ việc 'chuyển từ cái này sang cái khác'; và 'thuật' (術) mang nghĩa 'kỹ thuật', 'học vấn', hoặc 'phương pháp'. Do đó, 'dịch thuật' có nghĩa là 'phương pháp giải thích' giữa các ngôn ngữ. Trong khi 'phiên dịch' chỉ hoạt động dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác nói chung, thì 'dịch thuật' thường được sử dụng rộng rãi hơn để chỉ hoạt động dịch thuật chung.
Học thuyết
Học thuyết phương Tây
Lý thuyết và thực hành dịch thuật đã tồn tại từ thời cổ đại và chứng minh sự liên tục đáng kể. Người Hy Lạp cổ đại phân biệt giữa metaphrase (dịch nghĩa đen) và paraphrase (dịch theo nghĩa). Sự phân chia này được tiếp thu bởi John Dryden (1631-1700), nhà thơ và dịch giả người Anh, người đã mô tả dịch thuật như một sự kết hợp hợp lý của hai phương pháp này, chọn các 'đối tác' hoặc tương đương trong ngôn ngữ đích cho các cách diễn đạt trong ngôn ngữ nguồn:
Tuy nhiên, Dryden cảnh báo chống lại việc 'bắt chước', nghĩa là chỉnh sửa bản dịch quá nhiều: 'Khi một họa sĩ sao chép từ thực tế... anh ta không được phép thay đổi các đặc điểm và trang trí...'
Dù lý thuyết dịch thuật rất phong phú, nhưng việc thực hành dịch thuật thực tế vẫn không thay đổi nhiều từ thời cổ đại. Ngoại trừ một số phép ẩn dụ mạnh mẽ trong thời kỳ đầu Kitô giáo và thời Trung cổ, cùng với các điều chỉnh ở các thời kỳ khác nhau (đặc biệt là trong thời kỳ La Mã cổ điển và thế kỷ 18), các dịch giả thường tỏ ra linh hoạt khôn ngoan trong việc tìm kiếm sự tương đương - 'nghĩa đen' khi có thể, và viết lại các đoạn văn khi cần thiết để bảo đảm ý nghĩa gốc cùng với các 'giá trị' quan trọng khác (ví dụ: phong cách, hình thức thơ, sự phù hợp với nhạc đệm hoặc, trong các bộ phim, với các chuyển động phát âm của miệng) từ ngữ cảnh.
Nói chung, các dịch giả đã nỗ lực giữ gìn bối cảnh bằng cách tái tạo trật tự ngữ nghĩa ban đầu, và do đó, trật tự từ cần thiết, đồng thời điều chỉnh cấu trúc ngữ pháp thực tế. Ví dụ, việc chuyển từ giọng nói chủ động sang giọng nói thụ động, hoặc ngược lại. Sự khác biệt về ngữ pháp giữa các ngôn ngữ 'trật tự từ cố định' (như tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Đức) và 'từ tự do' (như tiếng Hy Lạp, tiếng Latin, tiếng Ba Lan, tiếng Nga) không gây khó khăn trong vấn đề này. Các đặc điểm cú pháp cụ thể của ngôn ngữ nguồn được điều chỉnh theo yêu cầu cú pháp của ngôn ngữ đích.
Khi ngôn ngữ đích thiếu các thuật ngữ có trong ngôn ngữ nguồn, người dịch thường mượn các thuật ngữ này, làm phong phú thêm ngôn ngữ đích. Nhờ các biện pháp trao đổi calques và vay mượn giữa các ngôn ngữ, nhiều khái niệm 'không thể dịch' đã xuất hiện trong các ngôn ngữ châu Âu hiện đại. Một thách thức lớn hơn là dịch các thuật ngữ liên quan đến các khái niệm văn hóa không có tương đương trong ngôn ngữ đích. Để hiểu đầy đủ, các tình huống này đòi hỏi phải cung cấp thêm giải thích.
Nhìn chung, mức độ trao đổi và tiếp xúc giữa các ngôn ngữ hoặc giữa một ngôn ngữ và các ngôn ngữ khác càng cao, khả năng dịch để diễn giải cũng sẽ được mở rộng. Tuy nhiên, do sự thay đổi trong các ngữ cảnh của từ, một từ nguyên phổ biến đôi khi gây hiểu lầm về nghĩa hiện tại trong các ngôn ngữ khác. Ví dụ, từ tiếng Anh actual không nên nhầm lẫn với các từ cùng gốc như actuel trong tiếng Pháp ('hiện tại'), aktualny trong tiếng Ba Lan ('hiện tại', 'kịp thời'), aktuell trong tiếng Thụy Điển ('hiện tại', 'quan trọng'), актуальный trong tiếng Nga ('khẩn cấp', 'chuyên đề'), hoặc actueel trong tiếng Hà Lan ('hiện tại').
Vai trò của dịch giả như một cầu nối văn hóa đã được bàn luận ít nhất từ thời Terence, nhà chuyển thể La Mã thế kỷ thứ hai trước Công nguyên, trong các vở hài kịch Hy Lạp. Dịch giả không chỉ là người thụ động mà còn có vai trò chủ động, thường được so sánh với nghệ sĩ. Khái niệm sáng tạo này được phản ánh qua các nhà phê bình như Cicero. Dryden đã nói rằng 'Dịch thuật là một dạng vẽ lại từ cuộc sống...' So sánh dịch giả với nhạc sĩ hoặc diễn viên có thể tìm thấy trong nhận xét của Samuel Johnson về việc Alexander Pope trình diễn Homer trên một cây sáo, trong khi Homer sử dụng bassoon.
Dịch thuật, nếu coi là nghệ thuật, không phải là một công việc đơn giản. Vào thế kỷ 13, Roger Bacon cho rằng để một bản dịch chính xác, người dịch cần phải am hiểu cả hai ngôn ngữ cũng như lĩnh vực mà mình đang dịch. Ông đã nhận thấy rằng rất ít dịch giả đạt được điều này và đề xuất loại bỏ hoàn toàn việc dịch thuật.
Martin Luther, người đã dịch Kinh thánh sang tiếng Đức, được công nhận là người châu Âu đầu tiên khẳng định rằng chỉ nên dịch ra ngôn ngữ mẹ đẻ của mình. LG Kelly cho rằng từ thế kỷ 18, quan điểm này của Johann Gottfried Herder đã trở thành nguyên tắc không thể chối cãi trong dịch thuật.
Một trong những yêu cầu quan trọng đối với người dịch là không có từ điển hay từ điển đồng nghĩa nào có thể cung cấp đầy đủ hướng dẫn cho công việc dịch thuật. Nhà sử học Scotland, Alexander Tytler, trong tác phẩm Tiểu luận về Nguyên tắc dịch thuật (1790), nhấn mạnh rằng việc đọc sách kỹ lưỡng là cách học ngôn ngữ toàn diện hơn so với việc chỉ dựa vào từ điển. Điều này cũng được nhấn mạnh bởi nhà thơ và nhà ngữ pháp Ba Lan Onufry Kopczyński vào năm 1783, khi ông cho rằng việc nghe ngôn ngữ nói cũng rất quan trọng.
Vai trò đặc biệt của dịch giả trong xã hội được mô tả rõ ràng trong một bài tiểu luận năm 1803 của Ignacy Krasicki, người Ba Lan nổi tiếng với danh hiệu 'Ba Lan La Fontaine.' Ông là một linh mục Công giáo La Mã, nhà thơ, nhà bách khoa, tác giả của tiểu thuyết Ba Lan đầu tiên, và dịch giả từ tiếng Pháp và tiếng Hy Lạp.
[D]ịch thuật... thực chất là một nghệ thuật vừa đáng trân trọng vừa rất khó khăn, và vì vậy không phải là công việc dành cho những tâm hồn bình thường; [nó] nên được thực hành bởi những người có khả năng trở thành diễn viên, khi họ thấy rằng việc dịch các tác phẩm của người khác có ích hơn là chỉ tập trung vào tác phẩm của chính mình, và coi việc phục vụ đất nước của họ cao hơn vinh quang cá nhân của mình.
