Phim siêu anh hùng - Dòng phim thiếu đột phá?

Thất bại của DCEU và thành công của Marvel cho thấy thể loại siêu anh hùng thiếu đột phá.

Mặc dù nhận được đánh giá trái chiều và phần lớn là tiêu cực, Người Kiến Và Chiến Binh Ong: Thế Giới Lượng Tử vẫn dẫn đầu doanh thu tuần đầu. Điều này không lạ, vì Doctor Strange in the Multiverse of Madness và Thor: Love and Thunder cũng có doanh thu ấn tượng dù bị chê nhiều. Spider-Man: No Way Home đạt gần 2 tỷ USD, nhưng thành công được cho là do những easter egg và sự trở lại của Tobey Maguire và Andrew Garfield trong vai Người Nhện.

MCU cũng đã gặp những cú vấp như Eternals trở thành phim có doanh thu thấp thứ hai trong lịch sử MCU. Black Widow năm 2021 bị đánh giá thấp về chất lượng, không tương xứng với đóng góp của Scarlett Johansson cho MCU. Dù bị chỉ trích về sự thiếu sáng tạo, lối mòn và tấu hài quá mức, các bộ phim siêu anh hùng của MCU vẫn luôn được đón nhận nhiệt tình.

Ngược lại, DCEU của DC gặp nhiều khó khăn. Man of Steel năm 2013 gây tranh cãi với cảnh 'vặn cổ' của Superman, biểu tượng của phẩm chất tốt nhất. Batman v Superman tập hợp bộ ba huyền thoại nhưng vẫn không thể giúp DCEU phát triển. Justice League bản chính thức bị ảnh hưởng bởi việc đổi đạo diễn, dẫn đến sự phẫn nộ của fan. Suicide Squad (2016) bị chê bai vì kịch bản yếu và phiên bản Joker khác thường.

Black Adam và Shazam vẫn được xem là những phim tạm ổn. DCEU có những điểm sáng như Wonder Woman, Aquaman, và gần đây là Suicide Squad (2021), The Batman và Joker. Dù vậy, tương lai của DCEU vẫn sẽ được tái cấu trúc thành DCU, với cột mốc là phim The Flash ra mắt năm nay.

Câu chuyện của MCU và DCEU tạo nên một bức tranh phức tạp về dòng phim siêu anh hùng. Marvel trung thành với công thức cũ và đạt được thành công thương mại, dù nhận chỉ trích. Trong khi đó, DCEU bắt đầu với hướng đi khác biệt nhưng không thành công. Chỉ khi DCEU trở lại với công thức phim siêu anh hùng thông thường (Aquaman, Wonder Woman), mọi thứ mới cải thiện. Ngược lại, khi MCU thử nghiệm cái mới (Eternals), họ lại gặp thất bại.

Cả MCU và DCEU dường như đang ngầm cho thấy rằng thể loại siêu anh hùng không cần sự đổi mới.

Chủ nghĩa thoát ly dường như không cần sự đổi mới

Thể loại phim siêu anh hùng phát triển từ truyện tranh thường được gọi là comics. Những cuốn truyện này phản ánh thời đại và lý do chúng ra đời, nhưng mục tiêu chính vẫn là đáp ứng nhu cầu giải trí mới mẻ của con người trong một thực tế quá quen thuộc hoặc chán nản.

Trong lịch sử truyện tranh siêu anh hùng, nhiều người nghĩ rằng Superman là siêu anh hùng đầu tiên, nhưng thực ra danh hiệu này thuộc về The Phantom, nhân vật do Lee Falk sáng tạo cho DC Comics vào năm 1936. Anh là người đàn ông mặc trang phục tím bó sát, đeo mặt nạ đen viền trắng, không có sức mạnh đặc biệt ngoài trí tuệ nhanh nhạy và khả năng ứng biến. Anh khéo léo xâm nhập vào mọi nơi mà không bị phát hiện, được gọi là Phantom, nghĩa là bóng ma. Mặt nạ của The Phantom là tiền đề cho nhiều mặt nạ của các anh hùng sau này, như Green Arrow, Batman, Robin.

Superman, Người Đàn Ông Thép, ra đời vào năm 1938, là siêu anh hùng đầu tiên sở hữu những khả năng phi thường. Trước đó, cái tên Superman được dùng cho một kẻ sử dụng sức mạnh phi thường từ thuốc để làm điều có lợi cho mình. Tác giả Jerry Siegel và Joe Shuster đã biến Superman thành biểu tượng của cái thiện, cho anh những khả năng siêu phàm như nhảy qua tòa nhà hoặc chạy nhanh hơn tàu hỏa. Những cuốn truyện về Superman bán chạy, phản ánh mong muốn của nhiều người về một anh hùng có thể cứu họ khỏi những hiểm nguy.

Năm 1939, Batman được tạo ra và đại diện cho hình mẫu con người bình thường có thể làm điều phi thường, đối mặt với tội phạm trong một Gotham đầy nguy hiểm – phản ánh thực tế xã hội năm 1938, khi các tổ chức Mafia ở Mỹ đang trở nên mạnh mẽ. Dù bị xem là nhân vật ăn theo cơn sốt Superman, Batman vẫn có sức hút riêng với vai trò người dám đối mặt với điều không thể.

Sau Batman vài tháng, Captain Marvel (sau này là Shazam) xuất hiện. Một năm sau, The Comet ra mắt và là siêu anh hùng đầu tiên tử vong trong lịch sử thể loại. Cũng trong năm đó, Fantomah - nữ siêu anh hùng đầu tiên - được tạo ra để đấu tranh chống tội phạm. Một năm sau, Captain America ra đời cùng nhiều cái tên khác, tất cả đều có sức mạnh phi thường và tài năng đặc biệt theo nhiều hướng khác nhau.

Trong Thế Chiến II, Superman trở thành biểu tượng của hy vọng và chủ nghĩa anh hùng khi đối mặt với Phát xít, đặc biệt là Hitler, đồng thời là người bảo vệ người yếu thế. Một anh hùng có thể chấm dứt chiến tranh trở thành niềm mong ước, và truyện tranh về Superman bán chạy như tôm tươi. Năm 1941, khi Thế Chiến II đang diễn ra và gây lo ngại ở Mỹ, Wonder Woman ra đời để đáp ứng nhu cầu về một nữ anh hùng truyền cảm hứng cho phụ nữ đang đấu tranh cho bình đẳng giới, đồng thời thể hiện sự nhẹ nhàng giữa thời đại bất ổn. Wonder Woman đại diện cho tình yêu, sự thật, hòa bình và vẻ đẹp, truyền tải thông điệp phụ nữ có thể làm những điều vĩ đại dành cho độc giả nữ trẻ.

Comics về những cá nhân phi thường ra đời khi con người khao khát những điều khác biệt và phi thường trong cuộc sống. Đây là yếu tố quan trọng tạo nên sự thoát ly của comics thời kỳ đầu. Khi chuyển thể thành phim, chủ nghĩa thoát ly hiện thực này vẫn được duy trì, dù là một cách vô tình hay hữu ý, và trở thành gốc rễ của phim siêu anh hùng.

Phim siêu anh hùng đời đầu như Superman (1978) mang phong cách đầy hy vọng, nhẹ nhàng và đơn giản, với người hùng luôn chiến thắng. Công thức của những phim này là mẫu hình mà chúng ta thường thấy hiện nay: một anh hùng xuất hiện, đấu với phản diện, thất bại lần đầu, trải qua mất mát, rồi chiến thắng trong trận cuối và học được bài học quý giá. Ngay cả những siêu anh hùng nghiêm túc và u ám như Batman cũng có các phim truyền thống theo mô hình này. Cả Joker, phản diện của Batman thời ấy, cũng được 'pha loãng' tính điên loạn. Marvel sau này đã phát triển công thức này thành công hơn nữa.

Một thực tế phũ phàng là khán giả đại chúng ít quan tâm đến khía cạnh nghệ thuật của phim. Chỉ có một nhóm nhỏ người xem tìm kiếm giá trị nghệ thuật trong phim. Lý do chính của việc tạo ra phim là để giải trí, và khán giả đại chúng đến rạp để quên đi cuộc sống thường nhật và tận hưởng niềm vui.

Có lý do vì sao thể loại khoa học viễn tưởng, fantasy và siêu anh hùng luôn được yêu thích ở mọi nơi mọi lúc. Chúng mang tính giải trí và thoát ly cao. Tính siêu thực của một số phim thậm chí còn trở thành một phần của văn hóa đại chúng, như Star Wars và dĩ nhiên là các siêu anh hùng, biểu thị nhu cầu tách rời thực tế và làm cho cuộc sống thú vị hơn, đồng thời là mong muốn trở thành những nhân vật đó.

Cũng như độc giả tìm đến comics để thoát ly khỏi cuộc sống tẻ nhạt, người xem lựa chọn giữa một bộ phim phản ánh thực tế phũ phàng và một phim giải trí đậm chất ly kỳ có thể khiến họ thỏa mãn. Trừ khi bạn là người hâm mộ của nghệ thuật điện ảnh, sự lựa chọn sẽ nghiêng về loại phim thứ hai. Đó là lý do phim Marvel có lượng khán giả trung thành. Dù họ không phải fan của Marvel Comics, họ đến để giải trí và tạm thoát khỏi thực tế, điều mà Marvel làm rất tốt.

Tại sao Marvel phải mạo hiểm phá vỡ công thức hiện tại khi nó đã mang lại quá nhiều thành công? Marvel không nhắm đến phim nghệ thuật mà hướng đến lợi nhuận, đồng nghĩa với việc nắm bắt tâm lý số đông. Phim Marvel dù theo lối mòn vẫn duy trì chất lượng chấp nhận được. Chừng nào khán giả vẫn yêu thích tính giải trí và thoát ly của dòng phim siêu anh hùng, thể loại này sẽ không cần thay đổi.

Những bộ phim trước đây đã chứng minh chiến lược của Marvel là đúng đắn. Watchmen (2009) thất bại tại phòng vé, thu hút chủ yếu những người yêu thích truyện tranh nguyên tác. Trailer của phim như lời cảnh báo về sự tha hóa của nhân vật, và hiệu ứng truyền miệng không mấy tích cực. Trong khi đó, Iron Man (2008) thu hút nhiều khán giả hơn nhờ câu chuyện đơn giản, giải trí và dễ hiểu. Doanh thu của Watchmen chỉ đạt 185 triệu USD so với chi phí 150 triệu USD, trong khi Iron Man thu về 585 triệu USD so với ngân sách 140 triệu USD.

Những phim gần đây của MCU cho thấy khán giả vẫn sẵn sàng đón nhận các phim có lỗ hổng, nhân vật chưa được xây dựng kỹ và mục đích mơ hồ. Dòng phim siêu anh hùng sẽ tiếp tục ra mắt những bộ phim mới, với các anh hùng từ truyện tranh và phiêu lưu CGI. Dù có bạo lực hơn, công thức quen thuộc vẫn sẽ tồn tại để đáp ứng nhu cầu giải trí của số đông.

Marvel đã thực hiện sáng tạo bằng cách kết nối các bộ phim thành một vũ trụ lớn hơn. Vũ trụ Điện ảnh Marvel (MCU) khiến những thất bại riêng lẻ trở nên không đáng kể khi nó chính thức hình thành. Mỗi bộ phim có vai trò riêng trong vũ trụ này ngoài việc giải trí số đông, đó là 'vì một viễn cảnh lớn hơn'. Như Avengers (2012) hướng về cuộc chiến lớn nhất MCU là cuộc chiến với trùm cuối Thanos, Người Kiến Và Chiến Binh Ong: Thế Giới Lượng Tử hướng đến mục tiêu chung của Phase 5 và 6 – Avengers: The Kang Dynasty và Secret Wars. Mỗi bộ phim của MCU là một chương truyện trong cuốn truyện tranh được tái hiện bằng phim ảnh là MCU comics. Đây là yếu tố tạo sự tò mò cho chúng ta và củng cố một đế chế quá lớn để thất bại.

Thay đổi công thức là một rủi ro

MCU đã thay đổi nhiều nhân vật trong phim. Ví dụ, Iron Man biểu tượng của MCU khác với truyện tranh, trong đó người hùng này có tính cách nghiêm túc hơn. Một bộ phim siêu anh hùng có thể dựa trên nhiều đầu truyện và chịu ảnh hưởng từ kịch bản riêng, nên khó có thể chuyển thể trọn vẹn từ truyện tranh.

Ngay cả trilogy The Dark Knight cũng tuân thủ công thức này, kết hợp với nhân vật được xây dựng tốt hơn. Endgame là một phim siêu anh hùng truyền thống, còn Infinity War cũng không có ý định phá vỡ khuôn mẫu. Marvel có thể lựa chọn nhân vật trung tâm, thay đổi ai cần thiết để phù hợp với kịch bản, nhưng việc thay đổi công thức là một chuyện khác. Ví dụ điển hình là Batman v Superman (2016).

Năm ra mắt, Batman v Superman quy tụ bộ ba huyền thoại Superman, Batman, và Wonder Woman. Bộ phim không chỉ mở ra DCEU chính thức sau Man of Steel, mà còn cạnh tranh với Captain America: Civil War của Marvel. Zack Snyder đã thực hiện cái nhìn mạo hiểm của mình, phá vỡ nguyên bản và tái cấu trúc từ góc nhìn của ông. Vì vậy, về phong cách, phim nổi bật hơn các phim khác, nhưng cách khán giả đón nhận là một chuyện khác.

Batman v Superman chỉ sau vài năm ra mắt mới được đánh giá đúng đắn về giá trị mà nó đem lại cho thể loại siêu anh hùng. Hình ảnh và tông giọng của phim mang tính nhất quán hơn Civil War. Phim kết hợp các tư tưởng triết học về vị trí của con người, tư tưởng chính trị đối lập và xã hội chia rẽ.

Snyder tiếp cận các nhân vật một cách độc đáo. Ông muốn 'nhân hóa' các nhân vật mà ông làm việc cùng. Superman mới bắt đầu hoạt động nhưng đã phải gánh vác trách nhiệm to lớn, trong khi Batman lâu năm lại đối mặt với những mâu thuẫn nội tâm. Con người chia thành nhiều phe vì sự xuất hiện của anh, một bên xem anh là đấng cứu thế, còn bên kia sợ hãi các cá nhân thần thánh ngoài luật lệ của họ.

Về bối cảnh, phim cho thấy mức độ nghiêm trọng của thiệt hại khi những cá nhân phi thường đụng độ. Quan điểm về trách nhiệm của các cá nhân này trong Batman v Superman được tiếp cận nghiêm túc và nhất quán hơn, lý do quốc hội trong phim, Batman và Luthor đều nhắm vào Superman. Người xem hiểu tại sao cần đặt giới hạn cho Người Đàn Ông Thép, nhưng cũng đối diện với tranh cãi về việc điều này ngăn cản anh cứu người. Trong khi đó, điều này đã bị lãng quên với sự xuất hiện của Zemo và việc đi cứu Bucky trong Civil War.

Kết thúc của Batman v Superman chấm dứt sự chia rẽ và đoàn kết hai phe đối đầu vì sự hiện diện của Superman trên Trái Đất. Trong khi đó, Civil War lại bỏ qua vấn đề chính cần đề cập là mâu thuẫn về hiệp định Sokovia. Cuối cùng, phe phản đối đơn giản là rút lui, và hiệp định không được giải quyết. Trong truyện tranh, Steve Rogers đã hy sinh vì lý tưởng của mình.

Tuy nhiên, phải thừa nhận Batman v Superman khó theo dõi hơn Civil War. Civil War có kịch bản nhẹ nhàng và dễ hiểu hơn, tuân theo công thức quen thuộc của phim siêu anh hùng. Vì thế, nó dễ tiếp cận hơn đối thủ. Các góc quay của Batman v Superman cũng khiến chủ đề tôn giáo mà Snyder lồng ghép nổi bật, chẳng hạn như cảnh Batman trước Superman gục ngã với ngọn thương Kryptonite, liên tưởng đến Kinh Thánh khi Jesus bị ngọn thương giết chết. Nội dung phim đề cao tính hiện thực, với các nhân vật phức tạp và nhiều tầng lớp.

Thời gian đã chứng minh rằng Marvel được lòng đa số khán giả hơn. Batman v Superman chật vật tại phòng vé, khiến DCEU gặp khó khăn và mất đi sự nhất quán khi WB không còn tự tin với đường lối của Snyder. Sự chuyển đổi này thể hiện rõ qua Aquaman và Wonder Woman.

Thất bại của DCEU cũng một phần do cách quản lý không giống ai của WB, nhưng chọn một hướng đi đặc biệt trong thời đại khán giả đã quen với khuôn mẫu phim siêu anh hùng là một rủi ro lớn. Điều nghịch lý là comics và phim ảnh cũng mang tính thời đại, nhưng khi đưa vào phim siêu anh hùng lại dễ bị từ chối. Sự thất bại của DCEU có lẽ càng củng cố niềm tin của Marvel vào chiến lược của họ.

Phim siêu anh hùng vẫn có chỗ cho sáng tạo

Sự hiểu biết thị hiếu công chúng và chiến lược làm phim xuất sắc đã giúp Marvel trở thành nhà lãnh đạo của dòng phim siêu anh hùng, đồng nghĩa với việc MCU sẽ còn phát triển lâu dài. Dù đối mặt với những lời chê bai, Marvel vẫn sẽ không thay đổi công thức vì lợi nhuận phòng vé vẫn chứng minh rằng khán giả vẫn yêu thích.

Màn ảnh nhỏ đang trở thành nơi cứu rỗi cho các phim siêu anh hùng. Với định dạng dài tập, series cho phép các siêu anh hùng thể hiện bản thân một cách tự do, có chiều sâu và dễ dàng tiếp cận khán giả hơn. 'The Boys' là cái tên đầu tiên mà người xem nghĩ đến.

'The Boys' đã biến câu chuyện về siêu anh hùng trở nên hấp dẫn hơn bằng cách pha trộn giữa hiện thực gai góc và trào phúng. Từ 'Invincible' với tính chân thực về siêu anh hùng đến 'Daredevil' trở về với cuộc chiến truyền thống, các loạt series này đang mang lại góc nhìn đa chiều cho khán giả.

Thị trường phim chiếu rạp đang gặp vấn đề về bội thực siêu anh hùng, nhưng những bộ phim có tính sáng tạo vẫn luôn nhận được sự đón nhận nồng nhiệt từ khán giả. Quay lại với loạt phim Hiệp Sĩ Bóng Đêm sẽ giúp chúng ta thấy điều này.

Làm sao để làm mới một câu chuyện đã được kể nhiều lần? Đó chính là việc tạo ra những nhân vật hấp dẫn, bởi chúng là yếu tố quan trọng không kém gì kịch bản. The Dark Knight Trilogy đã làm điều này xuất sắc, tiếp đó là The Batman (2022) đã làm nổi bật khía cạnh thám tử của Batman. Joker (2019) đã tạo ra một ác nhân đáng nhớ với sự khai thác sâu sắc tâm lý. Những thay đổi này mang lại hiệu quả hơn so với cách tiếp cận của Snyder.

Ngoài vũ trụ DC và Marvel, tác phẩm của đạo diễn Guillermo del Toro, Hellboy, xứng đáng nằm trong danh sách những phim siêu anh hùng hay nhất khi nó khiến chúng ta yêu thích cả nhân vật chính lẫn phản diện.

Thiếu xây dựng nhân vật là điểm yếu của Người Kiến và Chiến Binh Ong: Thế Giới Lượng Tử và các phim Phase 4, biến chúng thành những phim chỉ đáng xem vì đoạn credit cuối. Tuy nhiên, ý kiến này ngày càng phổ biến, có thể hy vọng rằng MCU sẽ thay đổi trong tương lai.

Trong khi các phim siêu anh hùng như Watchmen, Batman v Superman, Man of Steel, Hellboy (2004, 2008) trở nên giá trị hơn bao giờ hết.