Phong tục làm rể

Phong tục làm rể là một hệ thống xã hội tại nhiều dân tộc trên thế giới, nơi mà cặp đôi mới cưới thường sống cùng hoặc gần gũi với gia đình bên vợ. Điều này có thể dẫn đến việc tạo thành những gia đình lớn, bao gồm ba hoặc bốn thế hệ chung sống.

Phong tục này phổ biến ở các dân tộc theo chế độ mẫu hệ. Tuy nhiên, có những dân tộc mẫu hệ không áp dụng, chẳng hạn như người Mosuo ở đông nam dãy Himalaya, Trung Quốc. Đây là một dân tộc 'mẫu hệ đa phu' nơi mà người đàn ông thường sống với mẹ mình và chỉ ở lại cùng vợ khi được yêu cầu.

Một số dân tộc phụ hệ hoặc tử hệ cũng có phong tục làm rể nhưng thường là làm rể có thời hạn, nghĩa là sau khi đạt một mốc quan trọng như có con hoặc đủ số năm quy định, cặp đôi sẽ sống độc lập và chuyển về phía bên chồng.

Trong xã hội hiện đại, các cặp đôi thường có quyền tự quyết định nơi ở, vì vậy phong tục làm rể hay làm dâu ít có ảnh hưởng. Ở Trung Quốc, việc làm rể còn được chính phủ khuyến khích để giảm thiểu tác động tiêu cực của mất cân bằng giới tính.

Khắp thế giới

Phong tục làm rể hiện diện ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt ở các dân tộc theo chế độ mẫu hệ. Ở Đông Nam Á, những dân tộc thuộc ngữ hệ Austronesia như người Philippines, Minangkabau, Thổ dân Đài Loan,... Ngoài ra, còn có người Karen ở Myanmar, người Khasi ở Ấn Độ, người Iroquois ở Bắc Mỹ thuộc các ngữ hệ khác.

Việt Nam

Tại Việt Nam, nhiều dân tộc có truyền thống làm rể, trải dài khắp ba miền đất nước.

1. Ở các dân tộc theo chế độ mẫu hệ, đàn ông làm rể suốt đời, bao gồm nhóm Nam đảo như Người Chăm, Chu Ru, Ê Đê, Gia Rai, Ra Glai, và Nhóm Môn – Khmer như Người Ba Na, Cơ Ho.
2. Ở các dân tộc theo chế độ phụ hệ, đàn ông làm rể có thời hạn, bao gồm Nhóm Tày - Thái như Người Giáy, Lào, Lự, Nùng, Sán Chay, Tày và Thái, và Nhóm Môn – Khmer như Người Chơ Ro, Nhóm H'Mông - Dao như Người Dao và Pà Thẻn. Đàn ông thường làm rể cho đến khi cặp đôi có con, sau đó về sống bên nhà chồng.

Phong tục làm rể của người Dao quần trắng

Diễn ra trước lễ cưới chính thức từ một đến ba năm, tùy vào điều kiện và hoàn cảnh của gia đình nhà trai. Nhà trai sẽ mang sang nhà gái một mâm lễ vật bao gồm:

• Một đồng bạc trắng hoa xòe
• Một chiếc vòng tay 'lá hẹ' bằng bạc trắng
• 6 cặp gà
• Một con lợn nặng khoảng 30 kg

Đồng bạc trắng và vòng tay là biểu tượng tín vật trao cho cô dâu, còn gà và lợn sẽ được làm thịt để cúng tổ tiên, chính thức công nhận chàng trai trở thành con rể và có quyền qua lại trong gia đình nhà vợ.

Để đáp lễ và cầu phúc cho đôi vợ chồng trẻ, mẹ cô dâu sẽ tặng lại con gái và con rể một chiếc địu hoa do bà tự tay may, với mong muốn đôi vợ chồng sớm có con bồng bế, theo quan niệm 'có nuôi có lãi' của đồng bào.

Phong tục ở rể của người Gia Rai

Trong văn hóa sinh hoạt của người Gia Rai ở Tây Nguyên, tục “bắt chồng” được xem là một sự kiện quan trọng nhất trong cuộc đời. Dù ở bất kỳ hoàn cảnh nào, người Gia Rai vẫn duy trì tục lệ này theo đúng nghi thức truyền thống từ bao đời nay.

Lời tỏ tình của người J’rai xuất phát từ tấm lòng chân thành của cô gái, thể hiện qua hành động tự nguyện nhận lấy cuốc xẻng hoặc quần áo của chàng trai sau ngày làm rẫy và mang về nhà. Nếu chàng trai đồng ý, thì cặp đôi đã thực sự có tình cảm và bắt đầu tìm hiểu nhau.

Khi thời điểm thích hợp đến, gia đình nhà gái nhờ già làng hoặc người có uy tín trong làng làm mai mối để kết đôi thành vợ chồng.

Lễ “bắt chồng” được tổ chức tùy theo điều kiện kinh tế của từng gia đình, có thể chỉ là một cặp gà, con lợn, hoặc thậm chí là một con bò, mang sang nhà trai làm lễ dưới sự chứng kiến của cha mẹ hai bên và đại diện dòng tộc.

Ở một số vùng như Ayunpa, Ia Pa, Phú Thiện... khi người Gia Rai tổ chức lễ “bắt chồng”, nhà gái thường phải mua cả quần áo, chén bát, xoong nồi… cho nhà trai. Trước đây, những món đồ này rất đắt đỏ và tốn kém, nên nhà gái phải chuẩn bị cả năm, vào rừng tìm sợi rồi thêu dệt, mỗi bộ đồ có giá trị ngang với một con lợn nái.

Lễ “bắt chồng” diễn ra với sự chứng kiến của già làng, người đại diện cho hai họ khấn vái thần sông, thần núi, thần lửa theo phong tục Gia Rai: “Yàng hãy phù hộ cho đôi trẻ, để chúng sống lâu bên nhau, sinh con đẻ cái cho buôn làng...”. Sau đó, cô dâu chú rể, trong trang phục truyền thống, trao cho nhau chiếc còng đồng, biểu tượng cho sự kết duyên vĩnh cửu.

Sau lễ “bắt chồng”, chú rể không được về nhà vợ ngay mà phải ở lại nhà rông của làng, có thể kéo dài từ 1 đến 3 tháng. Khi đó, chú rể đã thuộc về nhà gái và không còn là thành viên của gia đình mình, tất cả công việc đều phải làm cho nhà gái. Hàng ngày, vợ đưa chồng về nhà ăn cơm, rồi cùng nhau lên rẫy, tối lại về ngủ tại nhà rông.

Theo quan niệm của người Gia Rai, khoảng thời gian này là thử thách lòng chung thủy của chú rể, anh không được phép uống rượu say, nói xấu nhà vợ hay có tình ý với cô gái khác. Nếu vượt qua thử thách, chú rể mới chính thức được về sống cùng vợ tại nhà của cô ấy.

Phong tục ở rể của người Kơ Ho

Liên kết tham khảo

• Bách khoa toàn thư về văn hóa Việt Nam
• Phong tục mang họ mẹ ở Tây Nguyên Lưu trữ ngày 05-02-2009 tại Wayback Machine
• Phong tục ở rể của người Dao quần trắng