Quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu qua tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa

Đề bài: Quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu qua tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa

Mẫu văn Quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu qua tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa

Bài làm sáng tạo

'Chiếc thuyền ngoài xa' xuất hiện ba năm trước năm 1986 - mốc thời gian mà mọi nhà văn Việt Nam xã hội chủ nghĩa đều nhớ, như là thời điểm sinh ra và tái sinh con đường nghệ thuật của họ, ít nhất là về việc cầm bút, họ được tự do. Nguyễn Minh Châu rõ ràng nhận ra nhu cầu của mình và nhu cầu của văn học. Ông rời bỏ bản thân mình, theo đuổi những cách tiếp cận mới đối với cuộc sống từ góc nhìn và phương tiện mới. Trong Bức tranh và Người phụ nữ trên chuyến tàu tốc hành, ít nhất, sự theo đuổi đó đã đặt Nguyễn Minh Châu trước một thách thức triết học: sự tự nhận thức. Nhận thức không chỉ xảy ra trong khả năng tư duy lý trí, mà dường như còn diễn ra qua những dòng chảy của tiềm thức, của vùng sâu và sáng tạo trong tâm hồn. Tuy nhiên, ông cũng thường bất lực để giải thích, không thể giải thích cho nhân vật và không thể giải thích cho hiện thực. Nhân vật của ông vượt qua những rắc rối hiện thực mà ông tạo ra, rơi vào trạng thái 'bất khả tri'. Sự tự nhận thức trở nên đau đớn, trở thành một vết thương sẵn sàng thức tỉnh. Ai có thể biết được khuôn mặt trong bức tranh kia là khuôn mặt của thời đại, thế hệ hay của từng cá nhân; ai có thể biết được người phụ nữ tên Quì kia mang một chứng bệnh cá nhân hay của thế hệ, của thời đại...?. Không dễ dàng đưa ra kết luận, giống như các nhân vật khác, không dễ dàng dập tắt ngọn lửa tự nhận thức trong họ, dập tắt đồng nghĩa với việc đốt cháy sự sống.

'Chiếc thuyền ngoài xa' thuộc dòng sáng tác đòi hỏi cả độc giả và nhà văn phải nhận thức lại hiện thực. Hiện thực ngày nay không chỉ là một vết thương rất thực trên cánh tay trắng đẹp của cô gái thanh niên xung phong, mà có vẻ như còn là vết thương trong tâm hồn. Ở đó, mỗi cá nhân là một bức tranh, một sở hữu của vết thương, bảo toàn và chăm sóc nó giữ cho sự nhận thức mãi mãi không dừng lại ở mức độ nhất định.

Câu chuyện bắt đầu khi Phùng, phóng viên ảnh, đi 'săn' một bức tranh của bình minh trên biển. Bức tranh đó phải là một kiệt tác nghệ thuật, dĩ nhiên, như anh nhận thức, cần tránh sự lặp lại, nhàm chán và quen thuộc. Phùng rời Hà Nội gần sáu trăm cây số, 'tìm' ở một bờ biển, nơi vẫn còn những dấu vết của cuộc chiến tranh: đó là một chiến trường. Tâm trạng của Phùng là sẵn sàng chờ đợi, anh quen biết được Phác, một cậu bé thông minh ở vùng biển đó. Sau gần một tuần, anh chụp được nhiều hình ảnh về cuộc sống của ngư dân, đặc biệt là khoảnh khắc cuối cùng lúc bình minh lên. Nhưng tác phẩm để lại, kiệt tác mà anh luôn mong đợi, vẫn chưa xuất hiện. Nghệ thuật nhiếp ảnh, qua cách hành xử của Phùng, có thể coi như là một món quà của tạo hóa.

Rồi anh cũng được chứng kiến một bức tranh của trời: 'trước mắt tôi là một tác phẩm nghệ thuật mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu trời sương mù trắng như sữa có chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào... Toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp, một vẻ đẹp đơn giản và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào'. Cảm xúc nghệ thuật mà Phùng trải qua trước vẻ đẹp của thiên nhiên thật sự làm ta cảm động. Đó là niềm hạnh phúc, niềm vui của người luôn có trách nhiệm và tâm huyết với sự sáng tạo tinh thần mà họ luôn nuôi dưỡng. Phùng rơi vào trạng thái 'lên đồng', một trạng thái cần có trước khi sinh ra những cảm xúc sáng tạo: 'trong giây phút bối rối ấy, tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lí của sự toàn thiện, khám phá cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn'. Ở khoảnh khắc đó, Phùng hoàn toàn hòa mình vào nghệ thuật, đó vừa là cái toàn thiện, cái đạo đức, cái nghệ thuật, vừa là hạnh phúc...Anh được nó hỗ trợ, ban tặng đồng thời sáng tạo nó, trải nghiệm nó. Và chỉ trong một thoáng chốc, anh 'bấm liên thanh một hồi hết một phần tư cuốn phim'. ' Cảm giác tuyệt vời của cảnh đẹp' qua ống kính có thể coi là cái đẹp đạo đức của tự nhiên. Tự nhiên, thậm chí khi hung dữ nhất, tàn nhẫn nhất, chúng ta vẫn thu được khoảnh khắc đẹp: núi lửa, tia chớp, sóng thần, bão cát ... Tự nhiên là bản thể của chính nó. Cái gọi là 'vẻ đẹp' kia chỉ là một chuỗi thỏa thuận nằm ngoài nó, do con người tạo ra.

Nhưng câu chuyện đột nhiên bước sang một hướng khác, sau khoảnh khắc trời tặng ấy, Phùng đối mặt với một khoảnh khắc, một tình huống 'thực tế cuộc sống' mà nó mang lại. Chính từ lúc này, Phùng đối mặt với một thách thức khác, có lẽ còn khó khăn hơn cả sự sáng tạo nghệ thuật - thách thức giải mã, nhận thức hiện thực.

Trước cảnh tượng ngay sau khoảnh khắc nghệ thuật, Phùng kinh ngạc đến mức 'trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn. Thế rồi chẳng biết từ bao giờ, tôi đã vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới'. Phùng lao tới nơi người đàn ông 'tấm lưng rộng và cong như lưng một chiếc thuyền, hàng lông mày cháy nắng rủ xuống hai con mắt đầy vẻ độc dữ' đang sử dụng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người phụ nữ 'cao lớn với những đường nét thô kệch', 'lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két'... Nhưng Phùng đã bị dừng lại bởi 'bóng một đứa con nít', đó là Phác, con trai của cặp vợ chồng kia. Phác giật chiếc thắt lưng từ tay người đàn ông, lão 'dang thẳng cánh tay cho thằng bé hai cái tát'. Rồi lão lặng lẽ rời đi về phía bờ nước để trở về thuyền. Kết thúc cảnh tượng đó, 'bãi cát lại trở về với vẻ mênh mông và hoang sơ', chỉ còn lại Phùng, cậu bé Phác và tiếng sóng ngoài khơi, tất cả đều chìm vào sự yên bình...

Có lẽ, đó là một hiện thực 'kỳ quái'. Một hiện thực hiển nhiên mà không thể giải thích. Người phụ nữ chịu đựng sự bạo hành từ chồng. Người chồng đánh đập vợ một cách tàn nhẫn như một thói quen, vô tâm và bản năng. Những đứa trẻ bất lực nhìn chứng kiến bạo lực xảy ra giữa cha mẹ chúng. Tất cả đều im lặng, trải qua bất cứ thảm họa nào chiến tranh để lại. Tất cả đều xảy ra sau vẻ đẹp đơn giản và toàn bích của thiên nhiên. Một hiện thực kỳ quái xâm phạm ngay sau những khoảnh khắc hạnh phúc của nghệ sĩ. Một nỗi đau và nén nỗi đau, một yên bình và phá vỡ yên bình, một sốc và một khoảnh lặng liên kết với nhau giữa âm thanh vô tận của sóng biển. Và sau cùng, giống như trong câu chuyện cổ tích, tất cả đều biến mất, tất cả lặp lại...

Trên bờ biển lần thứ hai, Phùng trở thành người anh hùng khi đánh bại gã đàn ông vũ phu, không dung tha hắn đánh đập người phụ nữ. Phùng đại diện cho những người lính đã hy sinh máu chảy để mang lại hòa bình cho cộng đồng, hay có lẽ anh mang theo động cơ 'đạo đức' của nghệ sĩ, người biết trân trọng và bảo vệ vẻ đẹp toàn thiện chứ không phải là sự tàn ác, tha hóa?

Phùng kêu gọi sự can thiệp của Đẩu, người bạn đồng đội giờ là chánh án huyện, vào vụ án gia đình thuyền chài. Những cú đánh chỉ là phản ứng ngẫu nhiên, anh cần sự can thiệp của quan tòa. Nhưng cuối cùng, cả Đẩu và Phùng giống như những đứa trẻ, trải qua sự kiện đột ngột, sau đó tức giận rồi im lặng trước lời thú tội của người phụ nữ: 'Chị nói thật lòng, chị cảm ơn các chú. Tâm hồn các chú tốt, nhưng các chú không hiểu cuộc sống khó khăn của người làm ăn'. Hóa ra, người phụ nữ xấu xí và tội nghiệp này là một hiện thực 'bất khả tri'. Bà chấp nhận sự hành hạ của chồng như một trách nhiệm mà bà tự nguyện chấp nhận, thỏa nguyện vì trách nhiệm đó. Trong tâm hồn bà, những đau đớn mà bà phải gánh chịu xứng đáng vì bà... đẻ nhiều con quá. Điều đó đồng nghĩa với nỗi đói, cảnh nghèo mà gia đình này phải đối mặt. Nhưng thực tế, cái đói, cái nghèo không chỉ vì bà sinh nhiều, mà còn là trách nhiệm của người phụ nữ. Trong lời thú tội chân thành và đau đớn của bà, có những câu hỏi không dễ trả lời, những mâu thuẫn khó giải thích: để yêu thương và sống qua muôn nỗi khó khăn, người ta phải chấp nhận sự tàn nhẫn, tha hóa, và thiếu đạo đức.

Người chồng từng hiền lành, nghĩa hiệp. Sự khốn cùng, mong manh của cuộc sống chài lưới đã biến ông ta thành một vũ phu. Ông có thể là một Chí Phèo, một thân thể dữ tợn nảy ra từ cái làng chài vắng lặn không? Tại sao, dưới xã hội mới này, nơi 'giấc mơ tự do' đã lan tỏa trong mọi ngóc ngách của cuộc sống, vẫn còn những số phận đau đớn, sự tha hóa kia?

Hành động của vũ phu có phải là biểu hiện của sự bế tắc, hay là sự giải thoát cho những con người tội nghiệp? 'Bất cứ khi nào thấy khổ quá, ông ấy đều đánh tôi, giống như những người thuyền khác uống rượu... Sau này khi con cái lớn lên, tôi mới được phép đối mặt với ông ấy... để ông ấy đánh tôi...'. Rõ ràng, đây là một cách giải thoát trong tình trạng bế tắc, một giải thoát đầy nước mắt và đau thương.

Cả Đẩu và Phùng đồng thanh nói: 'Không thể hiểu được, không thể hiểu được'. Họ bối rối không hiểu tại sao hai linh hồn nhỏ bé lại chấp nhận yêu thương và sống trong một kiểu lạ lùng như vậy. Mặc dù lời kể của người đàn bà làm họ nhận ra những ký ức sâu thẳm, nhưng họ dừng lại ở bờ vực của sự nhận thức hiện thực. Họ chưa thể xuyên thấu đáy sâu của những ẩn ức đó cũng như hiện thực đang diễn ra trước mắt họ.

Tình huống mà Phùng không dự kiến trong chuyến đi này có phải là kịch bản của một nhà văn? Nhà văn đặt nhân vật và độc giả vào một tình huống đầy nhận thức. Nhưng nhân vật không thể giải mã được hiện thực, tiếng nói của quan tòa cũng trở nên mơ hồ. Họ chấp nhận nó thông qua những hiệp ước bên ngoài. Cơn bão trên biển lại nổi lên, sóng biển đang dậy, gia đình thuyền chài này có thể sẽ phải đối mặt với đói nghèo. Cảnh tượng quen thuộc đó, sẽ lặp lại. 'Con sói con' - cậu bé Phác, sẽ phải dùng một chiếc dao để đối mặt với người cha, đối mặt với người đàn ông hằn lên... Những dự cảm buồn như những vết xước trở lại trong tâm hồn. Những linh hồn đen tối.

Phùng giữ lại một bức tranh để lại dấu ấn, treo ở nhiều nơi, đặc biệt là trong các gia đình yêu nghệ thuật. Nhưng ám ảnh của hình ảnh đằng sau bức tranh không thể bị xóa nhòa. Đằng sau vẻ đẹp vĩnh cửu ấy là nỗi đau vĩnh viễn. Nghệ thuật có che giấu, lấp đầy sự tha hóa và thiếu đạo đức? Hay nghệ thuật bất lực trước hiện thực? Như chiếc thuyền xa vời, nghệ thuật chỉ có thể nắm bắt bóng dáng của nó, bóng dáng của hiện thực. Vẻ ngoài của nghệ thuật, đôi khi như tấm màn sương làm mờ khả năng tri nhận của chúng ta. Bất khả tri trở thành kết cục của người nghệ sĩ. Đối với họ, thiên chức là tìm kiếm và sáng tạo vẻ đẹp toàn thiện nhưng cũng là tội lỗi nếu vẻ đẹp đó che lấp và quên đi những khốn khổ trong cuộc sống. Cái đẹp không chỉ là đạo đức, nó là một sự phản ánh.

Cả Phùng lẫn Đẩu đều thất thủ, không đủ sức để giải đáp hay chấm dứt bi kịch của gia đình thuyền chài kia. Họ không phải là ngọn đèn pha để làm sáng bóng vùng tối trong tâm hồn những con người bé nhỏ và đau khổ. Trước vẻ đẹp của thiên nhiên, Phùng cảm nhận sự yếu đuối. Trước số phận của người đàn bà, Phùng là người thứ ba. Mâu thuẫn đó như một vấn đề gắn liền với hành trình sáng tạo của nghệ thuật.

'Chiếc thuyền ngoài xa' là một tác phẩm ngắn đầy hấp dẫn với sự kết hợp tinh tế của chi tiết và hình ảnh. Đoạn mô tả Phùng chứng kiến sự tàn bạo của người chồng đối với vợ được trình bày thông qua cú quay camera toàn cảnh kéo dài, tạo ra một không khí kịch tính, bất ngờ và ám ảnh. Yếu tố động đậm chất nghệ thuật được giữ nguyên trong tĩnh lặng của cảnh, với máy quay không di chuyển. Lời thoại giảm thiểu, nhường chỗ cho hình ảnh mạnh mẽ và dữ dội. Âm thanh của việc nghiến răng và thắt lưng đánh vào cơ thể người phụ nữ giữa cơn sóng biển tạo ra những cảm xúc đa dạng, từ đau buốt đến sưng cảm hay sự câm lặng. Khi đoạn mô tả kết thúc, bức tranh trở nên yên bình, như chưa từng có bóng dáng của bạo lực. Sự trở về bình yên của tự nhiên. Ống kính dừng lại ở một khoảnh khắc êm đềm nhưng cảm xúc nhấn chìm trong tâm trí... Sử dụng yếu tố điện ảnh, Nguyễn Minh Châu biến hiện thực thành một bức tranh sống động, chân thực và xúc động.

Là một tác phẩm ngắn mở đầu với tình huống nhận thức, Nguyễn Minh Châu tận dụng tính biểu tượng. Từ cách đặt tên nhân vật đến biểu tượng tâm điểm: chiếc thuyền ngoài xa. Chiếc thuyền ngoài xa không chỉ là biểu tượng của sự bất khả tri, mà còn là một hiện thực khác nằm ngầm sau những điều chúng ta có thể kiểm soát và nhìn thấy. Chiếc thuyền ngoài xa luôn là niềm khao khát tìm kiếm, một điều để giữ chặt, để nhìn ngắm. Khi chiếc thuyền vẫn ngoài xa, giá trị và ý nghĩa về nó chỉ tồn tại trong một tầng sương mờ mịt.

Vào năm 1983, khi Chiếc thuyền ngoài xa xuất hiện, đất nước vẫn đang hồi phục từ đau thương của chiến tranh và cuộc sống dân dụ đang gặp khó khăn. Số phận cá nhân bị che phủ dưới tuyết của 'giấc mơ đại tự sự'. Nhờ vào sự nhạy bén trong tình hình và tài năng nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu giúp mở rộng lớp tuyết đó, tạo ra những khe nứt cần thiết. Những khe nứt để nhìn thấy bóng tối, và có thể, nhận lấy ánh sáng.

""""--HẾT""""-

Nguyễn Minh Châu được biết đến như là 'người pionnier của sự sáng tạo và tài năng' trong văn hóa Việt Nam sau thời kỳ đổi mới. Trước những thách thức của đổi mới văn hóa, ông đã mang đến sự đổi mới với cách tiếp cận, chủ đề và nhóm tác phẩm mà 'Chiếc thuyền ngoài xa' đặc trưng cho sự đổi mới trong sáng tạo của ông. Để hiểu thêm về 'Chiếc thuyền ngoài xa', bạn có thể tham khảo: Phân tích nhân vật người phụ nữ làm nghề chài trong Chiếc thuyền ngoài xa, Phân tích giá trị nhân văn của tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa, Đánh giá về nhân vật Phùng trong Chiếc thuyền ngoài xa, Bình luận về tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa.