Quân tử

Quân tử (tiếng Trung: 君子) là hình mẫu lý tưởng trong nhân sinh quan của Nho giáo, phù hợp với phương pháp cai trị xã hội đức trị (nhân trị) của học thuyết này. Nguyên nghĩa của quân tử là 'người cai trị', và từ đây phát sinh nghĩa đối lập với 'kẻ tiểu nhân'. Người quân tử thường được xem là người hành động ngay thẳng, công khai theo lẽ phải mà không cầu lợi cho bản thân. Họ sở hữu năm đức tính được gọi là ngũ thường: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín, trong đó Nhân là đức tính quan trọng nhất. Người quân tử cũng là người nắm bắt mệnh trời và sống theo mệnh trời.

Trong thời kỳ nhà Chu, cụm từ quân tử dùng để chỉ tầng lớp quý tộc. Đến thời kỳ Xuân Thu, nó được dùng để mô tả các đại phu. Do đó, những người giữ chức vụ quan được gọi là quân tử, trong khi người dân thường hay quan lại phẩm hàm thấp hơn tự nhận mình là tiểu nhân (小人). Một số người cho rằng Khổng Tử là người sáng tạo ra từ này. Đối với Khổng Tử, chức năng của nhà nước và sự phân cấp xã hội là cơ sở của xã hội, được bảo đảm bằng các giá trị đạo đức. Vì vậy, con người lý tưởng theo ông là quân tử, người tốt hơn, với nghĩa là người vượt trội về mặt đạo đức và luân lý. Khái niệm quân tử sau này trở thành một trong những khái niệm cốt yếu của hệ tư tưởng Nho giáo.

Nghĩa quân tử xưa do quan niệm Nho giáo chỉ dành cho nam giới, nhưng ngày nay, người quân tử được hiểu là người luôn thấu hiểu chân lý của cuộc đời. Dù trong hoàn cảnh nào, họ luôn tôn trọng các chuẩn mực đạo đức trong hành động và tự kiểm soát bản thân bằng cách tuân theo những lời dạy của các bậc thánh hiền. Bất cứ nơi đâu họ xuất hiện, họ đều lan tỏa lòng tốt và ảnh hưởng tích cực đến những người xung quanh, khuyến khích mọi người tôn thờ đạo đức và công lý. Hiệu quả và sức ảnh hưởng của những lời dạy này khắc họa rõ ràng phẩm chất đạo đức của họ.

Người quân tử sở hữu 5 đức tính tiêu biểu.

• Nhân: quan hệ giữa người với người cần xây dựng trên nền tảng tình yêu thương. Tình yêu thương được cụ thể hóa qua những nguyên tắc sau:
  • Điều gì mình không muốn hoặc không ưa thì không làm cho người khác. Điều gì người khác cần thì hãy tích cực hỗ trợ.
  • Mong muốn vững vàng thì phải giúp người khác cũng vững vàng; mong muốn thành công thì phải nâng đỡ người khác đạt được thành công.
• Lễ: trong quan điểm Nho giáo, Lễ bao gồm việc thờ cúng, lễ bái thần thánh, trời Phật, cùng với các quy định pháp lý, phong tục, tập quán và kỷ luật tinh thần của cá nhân.
• Nghĩa: chỉ thực hiện những việc nhằm duy trì đạo lý và lẽ phải.
• Trí: trí thức để suy nghĩ và hành động. Một điểm quan trọng của Trí là cần nắm bắt mệnh trời.
• Tín: hành động nhất quán với lời nói, giữ lời 'nhất ngôn ký xuất, tứ mã nan truy'.

Người hội tụ các đức tính trên, với Nhân là trung tâm, được xem là người có đức Nhân: tình cảm chân thành, ngay thẳng; hết lòng vì nghĩa; nghiêm túc, tề chỉnh; rộng lượng, khoan dung và cần mẫn. Người có đức Nhân hành động vì nhân nghĩa, khác với kẻ bất nhân chỉ hành động vì lợi ích cá nhân.

9 tiêu chí của người quân tử

• Đôi mắt tinh anh để quan sát vạn vật một cách rõ ràng.
• Thính giác nhạy bén để nghe rõ mọi điều.
• Sắc mặt luôn tươi tắn, ôn hòa.
• Tướng mạo khiêm nhường (cẩn trọng, kính trọng người trên; thân thiện, hòa đồng với người dưới).
• Lời nói trung thực, chính xác.
• Hành động phải luôn thận trọng.
• Có điều gì nghi ngờ phải hỏi cho rõ ràng.
• Kiềm chế: khi tức giận phải suy nghĩ về những rắc rối có thể xảy ra, không giận quá mất khôn.
• Khi thấy lợi ích, phải luôn nghĩ đến nghĩa, không vì lợi mà quên đi nghĩa vụ, có quyền lợi chính đáng cũng phải nghĩ đến người khác (lộc không nên tự hưởng).

8 bước hành động của người quân tử

Theo quan điểm Nho giáo, một người quân tử cần phải tỏa đức sáng ngày càng rộng lớn và cao quý. Để đạt được điều này, người quân tử phải nỗ lực thực hiện theo 8 bậc thang dưới đây:

• Cách vật: luôn tiếp cận và nghiên cứu kỹ lưỡng các sự vật, sự việc để hiểu rõ bản chất, đúng sai.
• Trí tri: luôn suy ngẫm để hiểu sâu sắc những gì mình đã nhận thức.
• Thành ý: luôn chân thật, không lừa dối người khác và cũng không tự dối mình.
• Chính tâm: luôn tư duy và hành động ngay thẳng, chính trực và làm chủ bản thân.
• Tu thân: luôn nghiêm khắc với bản thân, sửa chữa những thiếu sót, không bảo thủ để nhận diện sai lầm nhằm hoàn thiện mình.
• Tề gia: làm cho gia đình mình trở nên tốt đẹp, có nề nếp và gia phong.
• Trị quốc: quan tâm đến việc nước, cai trị đất nước với kỷ cương và phép nước.
• Bình thiên hạ: khiến cho thiên hạ hòa bình, lòng người quy thuận.

Theo sách phong tục Việt Nam của Phan Kế Bính, ông đã đề cập đến các quan niệm này theo thứ tự như sau:

• Trung: Là trung thành với vua và đất nước,...
• Hiếu: Là hiếu kính với cha mẹ, có cha mẹ mới có mình....
• Lễ: Là sống hòa thuận với anh chị em trong gia đình, có trên có dưới...
• Nghĩa: Là sống có nghĩa tình với bạn bè và những người xung quanh...
• Tu thân: Như đã nói ở trên.
• Tề gia: Như đã nói ở trên.
• Trị quốc: Như đã nói ở trên.
• Bình thiên hạ: Như đã nói ở trên.

• Nho giáo
• Tiểu nhân