Quạt tay

Quạt tay là một dụng cụ mỏng và nhẹ để cầm tay, dùng để tạo gió bằng cách phe phẩy.

Quạt nhỏ dùng để làm mát. Quạt lớn có thể dùng trong các nghi lễ hoặc công việc như quạt thóc. Trong các nghi lễ rước kiệu thờ thần hoặc thể hiện quyền uy của vua quan thời phong kiến Việt Nam, quạt không chỉ để tạo gió mà còn để tăng thêm vẻ trang trọng.

Theo Vân đài loại ngữ, ngày xưa người Việt sử dụng quạt lông làm từ lông chim và quạt bồ quỳ, là loại quạt làm từ lá gồi (cọ bầu). Quạt xếp chỉ xuất hiện từ thế kỷ 10, được gọi là quạt tập diệp.

Giáo sĩ Christoforo Borri đã ghi nhận vào năm 1621 rằng người Việt, cả nam và nữ, thường xuyên cầm quạt như một phần của trang phục.

Quạt xếp

Quạt xếp có thể được làm từ giấy với nan tre hoặc từ vải và lụa với nan gỗ, có thể gập lại để dễ mang đi. Khi mở ra, quạt có hình dạng gần như tam giác. Một đầu các nan quạt được ghim lại bằng một cái ghim gọi là nhài quạt, trong khi đầu kia có thể mở ra để làm căng lớp giấy hoặc vải, tạo ra mặt phẳng để phe phẩy và tạo gió. Quạt xếp có nguồn gốc từ Nhật Bản, được du nhập vào Triều Tiên, Trung Hoa và các nước Á Đông vào thế kỷ 9.

Các nhà quý tộc xưa thường sử dụng những loại quạt xếp sang trọng với nan làm từ sừng, xương, mai đồi mồi, ngà voi, và gỗ quý như gỗ bạch đàn hoặc gỗ trầm.

Ngày xưa, quạt xếp của người Việt có nhiều kích cỡ khác nhau. Loại nhỏ gọi là quạt con, trong khi quạt lớn hơn, dài khoảng một thước ta (40 cm), được gọi là quạt thước.

Quạt phiến, quạt không xếp

Quạt phiến khác với quạt xếp vì giữ nguyên dạng dẹp, được làm từ vật liệu nhẹ như mo cau, giấy, lá cây hoặc lông chim. Nếu làm từ giang hoặc tre, các thanh sẽ được vót mỏng và đan thành một mảnh dẹp. Tại Việt Nam, vùng Thạch Thất có truyền thống đan quạt lâu đời, nhưng do ngành thủ công này tốn nhiều thời gian, số người làm quạt giảm dần từ thập niên 1990 dù đã có cải tiến kỹ thuật và mẫu mã để phù hợp với thị trường.

Quạt mo là loại quạt đơn giản nhất, được cắt từ mo cau đã phơi khô rồi ép dẹp để giữ được hình dạng. Quạt mo gắn liền với sự giản dị và mộc mạc của miền quê Việt Nam, như thể hiện trong các bài ca dao.

'Thằng Bờm có cái quạt mo,

Phú ông muốn đổi ba bò chín trâu...'

Quạt nan cũng là loại quạt dân dã, được làm từ một thanh tre thẳng và đan thêm một mảnh hình bán nguyệt bằng lạt giang. Loại quạt này trở thành biểu tượng đặc trưng của người Việt.

Lạt cây giang (Maclurochloa tonkinensis) thường được sử dụng để đan quạt có hình dạng giống như lá cây đề, gọi là quạt lá đề. Quạt làm từ lá gồi được tước ra và đan thành phiến tròn được gọi là quạt lá sen. Một kiểu quạt tinh tế hơn là quạt ba tiêu, làm từ tre, có hình dạng giống như thùng đàn ghi ta. Quạt này có nguồn gốc từ Trung Hoa.

Văn hóa

Ngoài chức năng thực tiễn, quạt xếp còn được sử dụng như một món quà lưu niệm để đề thơ hoặc vẽ tranh. Trong thời đại hiện đại, quạt xếp và quạt phiến còn được dùng làm công cụ quảng cáo, khuyến mãi, và quà tặng, với logo được in trên mặt quạt để quảng bá thương hiệu. Với bề mặt rộng lớn, quạt trở thành một tác phẩm nghệ thuật trang trí, có thể treo như tranh trên tường hoặc đặt trên giá gỗ trên bàn.

Một số điệu múa, như điệu tamia tadik của người Chàm, sử dụng quạt xếp như một phụ kiện biểu diễn.

Trong thơ Việt Nam, quạt cũng được nhắc đến, chẳng hạn như trong bài thơ hài hước về quạt xếp của Bà Chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương.

Nhà thơ Vương Trọng đã viết bài thơ 'Gió từ tay mẹ' vào năm 1974, kết nối hình ảnh cây quạt với tình cảm của mẹ.

Ca dao và đồng dao vẫn lưu truyền câu 'Thằng Bờm có cái quạt mo, Phú ông xin đổi ba bò chín trâu...'

Chú giải

Liên kết tham khảo

• Bộ sưu tập quạt của mm với các monographies về biểu tượng tình yêu trên quạt, quạt celluloid, George Barbier và nhiều hơn nữa
• Bộ sưu tập quạt tay của Anna Checcoli
• Tất cả về quạt tay với Cynthia Fendel
• Sản phẩm quạt tay
• Bảo tàng quạt tay
• Hiệp hội Quạt Quốc tế
• Quạt chiến binh Tessen Lưu trữ ngày 2013-01-03 tại Wayback Machine
• Bảo tàng Quạt ở Greenwich, London Lưu trữ ngày 2007-01-09 tại Wayback Machine
• Hiệp hội Quạt Bắc Mỹ
• La Place de l'Eventail
• Galerie Le Curieux, Paris
• Quạt trong thế kỷ 16 và 17
• LG éventails - quạt tay hiện đại của Sylvain Le Guen Lưu trữ ngày 2016-10-21 tại Wayback Machine
• Allhandfans - Trang web hoàn toàn dành riêng cho quạt tay Lưu trữ ngày 2020-08-13 tại Wayback Machine