[Review Sách] 'Lược Sử Tôn Giáo': Cánh Cửa Mở Ra

Bạn đã từng ngạc nhiên và hấp dẫn trước một tác phẩm về tôn giáo lớn? Bạn cảm nhận được không khí thần thánh và kỳ diệu khi bước vào những nơi thờ cúng? Bạn muốn khám phá thế giới tâm linh đa dạng đó nhưng không biết bắt đầu từ đâu? Nếu bạn đã có những trải nghiệm đó, đã từng tò mò như vậy thì 'Lược Sử Tôn Giáo' chắc chắn là cuốn sách dành cho bạn. Đây không phải là một cuốn sách nghiên cứu sâu sắc về các tôn giáo lớn trên thế giới, cũng không đào sâu vào triết lý hay tư tưởng của chúng, nhưng tác giả đơn giản muốn chia sẻ kiến thức và quan điểm của mình với bạn đọc.

Một số khái niệm

Trước khi đọc 'Lược Sử Tôn Giáo', chúng ta cần hiểu rõ một số khái niệm đã đề cập. Đầu tiên là 'lược sử', trong tiếng Anh là 'little history'. Điều này có nghĩa là cuốn sách cung cấp kiến thức tổng quan về các tôn giáo lớn trên thế giới; nói về nguồn gốc, sự ra đời và sự phát triển của chúng. Tuy nhiên, đây không phải là một cuốn 'bách khoa toàn thư' về tôn giáo.

Tiếp theo là 'tôn giáo'. Một điểm cần lưu ý là sự khác biệt giữa 'tín ngưỡng' và 'tôn giáo'. Tôn giáo là một hệ thống thể hiện đức tin tâm linh của con người, bao gồm các hành động cụ thể như thờ cúng, hiến tế, cầu nguyện... và các quan niệm về thế giới, thể hiện qua sách kinh, phương ngôn, tiên tri, đạo đức... Mỗi tôn giáo đều có nơi thực hành các nghi lễ của mình và có các tu sĩ thực hiện các hoạt động tâm linh của tôn giáo đó. Tín ngưỡng không có hệ thống quan điểm triết lý tâm linh rõ ràng, nhất quán như tôn giáo. Niềm tin ở tín ngưỡng có nhiều sự khác biệt giữa các vùng miền và không hình thành một hệ thống hoàn chỉnh, chỉ là các đức tin cá nhân. Ở Việt Nam, 'thờ cúng tổ tiên' hay thờ 'Thánh Mẫu Tam phủ, Tứ phủ' được coi là tín ngưỡng chứ không phải là tôn giáo.

Theo quan điểm của tác giả - ông Richard Holloway, tôn giáo bắt nguồn từ ý thức của con người, tức là tôn giáo không tồn tại trước khi con người tiến hóa đến mức có ý thức. Từ thời tiền sử, con người đã tự hỏi về sự tồn tại, linh hồn và cuộc sống sau cái chết. Tôn giáo là cách con người đầu tiên trả lời những câu hỏi đó. Vì vậy, theo quan điểm của Richard, tôn giáo xuất hiện từ nhu cầu tìm hiểu thế giới, giải thích cuộc sống, là 'người thầy khai trí' đầu tiên trước khi các 'thầy' Hóa Học, Toán Học, Vật Lý... ra đời.

Chuẩn bị tâm trạng như thế nào khi bắt đầu đọc cuốn sách? (tính học thuật của cuốn sách, quan điểm của tác giả về tôn giáo)

Đúng như đã đề cập trước đó, cuốn sách không phải là một bộ sưu tập toàn diện về tôn giáo. Nó chỉ là một lời mời khám phá, là một cuốn sách “dẫn đường” để chúng ta tiếp cận những kiến thức rộng lớn nhất có thể, để khơi gợi sự tò mò để đi sâu hơn. Đọc cuốn sách này để hiểu và ghi nhớ những câu chuyện chính của các tôn giáo lớn trên thế giới và một phần của tôn giáo phụ đã phát sinh từ chúng. Độc giả không nên mong đợi quá nhiều về sự chuyên sâu hay giá trị học thuật của nó. Hãy đọc Lược sử tôn giáo như một cách để thưởng thức những buổi chiều yên bình.

Richard Holloway đã từng là Giám mục của giáo phận Edinburgh từ năm 1986 đến năm 2000 và là Giám mục của Giáo hội Tân giáo Scotland từ năm 1992 đến năm 2000. Ông nổi tiếng là một nhà văn, phát thanh viên và giáo sĩ. Những kiến thức ông trình bày trong Lược sử tôn giáo, do đó, có nhiều yếu tố chủ quan của một nhà văn, không phải của một nhà nghiên cứu tôn giáo hoặc một nhà xã hội học tôn giáo. Tuy nhiên, chính phong cách 'nhà văn' đó đã khiến câu chuyện tôn giáo mà ông kể trong cuốn sách của mình trở nên rất lôi cuốn và hấp dẫn. Những phân tích, bình luận mà ông đưa ra có phần mang tính chủ quan, nhưng cũng giúp độc giả hình dung rõ ràng hơn về bản chất và các lý thuyết tôn giáo.

Những tôn giáo được đề cập

Từ Ấn Độ giáo đến Phật giáo và Kỳ-na giáo

Trong thời kỳ hoang tưởng của nền văn minh Ấn Độ, cư dân nơi đây đã sáng tạo ra nhiều thần thể hiện cho các yếu tố tự nhiên: thần Lửa, thần Bình Minh, thần Hừng Đông... Những vị thần này gần như bình đẳng trong tâm trí và hành vi tâm linh của người dân nơi đây. Các vị thần được hình thành với nhiều đặc điểm giống với con người. Họ ngây thơ và hồn nhiên, có cảm xúc, có ghẻ... Trong các truyền thuyết cổ xưa, các vị thần cũng biết ganh đua, tức giận và yêu thương như con người. Đó cũng là lúc họ trở nên thân thiện hơn với con người Ấn Độ hơn bao giờ hết.

Tuy nhiên, khi người Aryan xâm lược Ấn Độ, họ áp đặt tư tưởng và cơ cấu của mình lên các vị thần, khiến cho các vị thần được phân biệt cao thấp, lớn nhỏ, mạnh yếu. Sau khi chứng kiến sự kết hợp văn hóa giữa người Aryan và người bản địa Ấn, Hindu giáo - tôn giáo cổ nhất của loài người xuất hiện trên miền đất này. Sau đó, Siddhartha Gautama (sau được tôn xưng là Đức Phật Thích Ca) kế thừa quan điểm về luân hồi và vô vàn kiếp sống khổ đau từ Hindu giáo, tìm ra con đường giải thoát cho nhân loại. Con đường đó chính là học thuyết về Tứ Diệu Đế (luận về sự khổ) và Bát Chánh Đạo (các giải pháp). Phật giáo không sử dụng kinh Vệ Đà của Hindu giáo mà sáng tạo ra kinh điển riêng.

Ngoài Phật giáo, Kỳ-na giáo cũng kế thừa thế giới quan của Hindu. Tuy nhiên, Kỳ-na giáo còn kế thừa bộ kinh Vệ Đà và coi đó là cuốn thánh kinh chính thống nhất trong tôn giáo này.

Do Thái giáo

Từ Hỏa giáo đến Ki tô giáo và Hồi giáo

Zoroaster, hoặc Zarathustra, là người sáng lập Hỏa giáo. Hỏa giáo bắt nguồn từ Iran, xuất hiện vào khoảng thế kỷ 6 TCN. Giống như các sáng lập tôn giáo khác, Zoroaster cũng đặt ra câu hỏi về thiện và ác, sự thưởng phạt. Ông đã dành nhiều thời gian suy tư và tìm ra câu trả lời: Cuộc đấu tranh giữa thiện và ác bắt đầu từ trong trái tim của Thiên Chúa! Hỏa giáo tin vào một Thiên Chúa tối cao, được gọi là Đấng Toàn Tri hoặc Ahura Mazda.

Đó là nguồn gốc của khái niệm Thiện - Ác và Chân Thật - Dối Trá theo quan điểm của Hỏa giáo. Như hai anh em luôn đối đầu, con người cũng phải đối mặt với sự lựa chọn giữa hành động thiện và ác, nói dối và nói thật. Cuộc chiến đó diễn ra trong từng người, luôn xảy ra và tranh đấu với nhau.

Đấng Cứu Thế

Theo Kinh Thánh, Thiên Chúa đã sáng tạo vũ trụ và tất cả các loài trong sáu ngày và nghỉ ngơi vào ngày thứ bảy. Ông Adam và bà Eva đã ăn trái của 'cây biết điều thiện và ác' (trái cấm) và bị Thiên Chúa đuổi khỏi Vườn Địa Đàng. Tội tổ tông, hay nguyên tội, được hai người này truyền cho con cháu là loài người. Do loài người mang tội, Thiên Chúa đã giáng sinh trở thành người và chịu khổ hình để hòa giải với loài người.

Chúa Giêsu đã dạy môn đồ một câu kinh ngắn nhưng chứa đựng tinh túy của các lời rao giảng của Ngài: “Lạy Cha chúng con ở trên trời, chúng con nguyện danh Cha cả sáng, nước Cha trị đến, ý Cha thể hiện dưới đất cũng như trên trời”.

Islam giáo và kinh Qur’an

Muhammad, phẫn nộ trước sự bóp méo của tôn giáo do những kẻ tham lam trong thành phố quê hương ông gây ra, cảm thấy mất niềm tin. Mang trong mình những nỗi lo sợ và nghi ngờ, vào năm 40 tuổi, ông tìm đến một hang động để cầu nguyện và suy tư. Tại đó, ông nhận được sự hiện diện của Thiên Chúa và nghe lời Chúa phán. Ông chấp nhận lời Chúa và trở thành một tiên tri. Năm 632, ông qua đời, để lại một tài sản là một tín ngưỡng mà ngày nay là Islam giáo, tôn giáo lớn thứ hai trên thế giới, đang theo đuổi.

Islam, từ nguyên gốc tiếng Ả Rập là Muslim, dịch là “sự quy phục theo ý chí của Chúa”. Islam giáo cho rằng mình có mô tả chính xác và hoàn hảo nhất về Thiên Chúa. Các tín đồ Islam coi kinh Qur’an là “tâm ý của Chúa trong dạng thức trần thế”. Kinh ca ngợi sự linh thiêng, quyền năng, trí tuệ, lòng nhân từ của một vị Thiên Chúa duy nhất, đồng thời răn đe đến bất kỳ ai mang tội nghiệt hoặc không tin vào Ngài.

Khổng giáo

Khổng giáo được Richard xem như là một “tôn giáo thế tục” hơn là một triết lý có tính ứng dụng cao. Trong Khổng giáo, tập trung vào việc giáo dục đức hạnh cho nhân dân và quan lại để xây dựng xã hội hòa bình, công bằng. Khổng giáo được coi như một công cụ để trị quốc của triều đình phong kiến Trung Hoa. Tuy nhiên, Khổng giáo không giữ vị trí độc tôn ở Trung Quốc hay châu Á mà cùng với Phật giáo và Đạo giáo, tư tưởng Tam giáo đồng nguyên (bao gồm Nho-Phật-Đạo) đã trở thành hệ tư tưởng phổ biến trong xã hội châu Á từ thời xa xưa và vẫn còn ảnh hưởng cho đến tận ngày nay.

Đạo giáo

Đạo giáo được sáng lập bởi Lão Tử, còn gọi là Lão giáo. Tư tưởng căn cốt của Đạo giáo là tư tưởng về sự cân bằng. Vạn vật tồn tại bên cạnh nhau như một lẽ tự nhiên, một lẽ hiển nhiên. Đạo giáo đề cao lối sống “vô vi”, xem đây là đường hướng để giải quyết mọi vấn đề của thế gian. Một đặc điểm của Đạo giáo giúp nó khác biệt hơn với các tôn giáo khác là vị trí mà nó dành cho phụ nữ. Bên cạnh các vị thần tiên là nữ, Đạo giáo ghi nhận sự đóng góp quan trọng của các nữ tu sĩ, nữ học giả trong suốt lịch sử phát triển của mình. Điều này thể hiện rõ triết lý hòa hợp cân bằng của Đạo giáo: có cả tính nữ - Âm và tính nam - Dương.

Thần giáo Nhật Bản và niềm tin “vạn vật hữu linh”

Nhật Bản, một quốc đảo tuyệt đẹp, nơi mà người dân tôn kính đất nước và mọi sinh vật trên đất này. Người Nhật tin rằng mọi vật đều có linh hồn và cuộc sống riêng. Họ coi đất nước mình như toàn bộ thế giới. Theo truyền thuyết, thần tạo ra “nước Nhật” chứ không phải “thế giới”, con người Nhật Bản là “người Nhật” chứ không phải “con người”. Người Nhật sống với tín ngưỡng của mình trong thời gian rất dài, xây nhiều đền thờ để thể hiện niềm tin đó. Khi người Trung Quốc đến, mang theo Nho giáo, Đạo giáo và Phật giáo, người Nhật mới đặt tên cho tín ngưỡng đó và nó trở thành một tôn giáo hẳn hoi: Shinto giáo hay Thần giáo, với “shin” nghĩa là “thần” và “to” là “con đường”.

Đức tin của người bản xứ châu Mỹ

Nói đến người bản xứ châu Mỹ là nói đến bộ tộc da đỏ, những người chủ nhân xa xưa của vùng đất châu Mỹ rộng lớn chứ không phải những cư dân của nước Mỹ hiện nay. Trước khi Colombus khám phá châu Mỹ, nơi đây đã có người sinh sống. Họ có đời sống riêng, có nền văn hóa đặc sắc và tin vào thiên nhiên vĩ đại.

Kết luận

Bên cạnh các tôn giáo nổi tiếng, Lược sử tôn giáo còn nói về các tôn giáo nhỏ, phái sinh từ các tôn giáo lớn khác hoặc tôn giáo mang tầm ảnh hưởng lớn nhưng đã bị lãng quên (như Hỏa giáo). Richard Holloway đã giới thiệu các tôn giáo này một cách dễ hiểu và thú vị hơn. Dưới sự trang nghiêm của hương khói là những câu chuyện hấp dẫn và những vĩ nhân luôn cố gắng cứu rỗi, chăm sóc con người. Tác phẩm gợi mở, dễ hiểu và sáng tạo. Cuốn sách mở ra tòa lâu đài tri thức với vô vàn cánh cửa. Bên trong đó là vô vàn cánh cửa khác, sẵn sàng dẫn bạn đến với những miền đất kỳ bí.

Tác giả: Hoàng Anh

Nhà thiết kế: Trúc Phương