Buzz
1. So sánh 'nên' và 'lên' trong viết chính tả
- Xét về vị trí cấu âm: âm /n/ và /l/ đều là âm đầu lưỡi. Tuy nhiên, âm /n/ là âm tắc, trong khi âm /l/ là âm xát. Khi phát âm /n/, luồng hơi đi qua mũi, còn khi phát âm /l/, đầu lưỡi tiếp xúc với lợi, tạo khe hở để không khí thoát ra qua hai bên lưỡi. Vì vậy, /n/ là phụ âm mũi, còn /l/ là phụ âm bên.
Để hiểu rõ hơn, cần làm rõ các yếu tố liên quan đến âm đầu, bao gồm:
+ Các âm đầu nằm ở vị trí đầu tiên trong âm tiết và có nhiệm vụ mở đầu âm tiết. Những âm tiết không có âm đầu được viết chính tả như an, ấm, êm… thường bắt đầu bằng một sự khép kín của khe thanh, sau đó mở ra đột ngột, tạo ra một tiếng bật. Hành động mở đầu này hoạt động như một phụ âm, gọi là âm tắc thanh hầu (ký hiệu: /?/). Vì vậy, âm tiết trong tiếng Việt luôn có âm đầu (phụ âm đầu). Đối với các âm tiết có âm tắc thanh hầu như đã đề cập, âm đầu này không được viết ra và thể hiện bằng sự vắng mặt của chữ viết.
Các âm đầu còn lại được thể hiện bằng một hoặc nhiều chữ cái, chẳng hạn như âm /k/ được viết bằng ba ký tự c, k, q; âm /n/ chỉ bằng chữ n; âm /l/ chỉ bằng chữ l. Những âm đầu này tạo thành một hệ thống phân biệt nhau bởi vị trí và phương thức cấu âm. Về phương thức cấu âm, có thể chia thành: âm tắc – âm xát; âm ồn – âm vang. Về vị trí cấu âm, phân loại thành: âm môi – âm đầu lưỡi – âm mặt lưỡi – âm gốc lưỡi – âm thanh hầu.
- Xét từ loại:
+ Từ 'nên' có thể đóng vai trò là động từ hoặc liên từ. Khi là động từ, 'nên' mang hai nghĩa chính: chỉ hành động cần thực hiện và dùng trước một động từ khác để khuyên nhủ, nghĩa là nếu làm thì sẽ tốt hơn. Khi là liên từ, 'nên' thường xuất hiện trong các cặp liên từ chỉ nguyên nhân-kết quả.
+ Từ 'lên' có thể là động từ hoặc phó từ. Dưới vai trò động từ, 'lên' chỉ sự di chuyển hướng lên cao, hoặc phát triển về số lượng. 'Lên' thường đi kèm với các động từ chỉ sự lên cao như dâng lên, dựng lên, lóe lên, lồi lên, ngửng lên, ngước lên, nổi lên,… hoặc với các danh từ chỉ vị trí cao như lên bờ, lên nhà trên, lên ngọn cây, lên xe,… Khi là phó từ, 'lên' biểu thị sự thúc giục, động viên.
2. Từ 'nên' và 'lên' được dùng như thế nào?
Thực tế cho thấy, việc sử dụng từ “nên” và “lên” thường thiếu nhất quán và có thể chồng chéo lên nhau, dẫn đến sự khó phân biệt. Việc sử dụng từ này có thể phụ thuộc vào quan điểm và mục đích của người nói, có thể theo nghĩa hẹp hoặc rộng (nghĩa loại suy). Nhiều cụm từ như tạo nên hay tạo lên, nên người hay lên người, trở nên hay trở lên gây khó khăn trong việc phân biệt.
Cơ bản, cách sử dụng từ 'nên' và từ 'lên' được phân loại như sau:
- Đối với từ 'nên':
+ Từ 'nên' thường được dùng như một động từ chỉ lời khuyên, mang nghĩa cần thiết hoặc đáng làm.
+ Từ 'nên' được dùng như một liên từ trong câu.
- Từ 'lên' vốn là một động từ và thường được dùng như sau:
+ Khi thể hiện ý nghĩa di chuyển (có thể quan sát được)
+ Khi biểu thị sự gia tăng về số lượng hoặc đạt đến một mức, cấp, hoặc mốc cao hơn.
Tóm lại, 'nên' thường dùng để đưa ra lời khuyên và tạo ra một đối tượng mới không nhìn thấy được, trong khi 'lên' diễn tả sự di chuyển, tăng trưởng về số lượng hay mức độ mà có thể quan sát được. 'Nên' dùng để chỉ hành động không cụ thể, còn 'lên' chỉ hành động cụ thể và dễ nhận thấy.
Một từ thường bị nhầm lẫn với 'nên' và 'lên' là 'dựng nên' và 'dựng lên'
Về từ 'dựng nên': thường được dùng để chỉ những khái niệm trừu tượng, những điều không thể nhìn thấy hay chạm vào như dựng nên lịch sử hay tác phẩm văn học. Nó áp dụng cho những thứ mơ hồ. Còn 'dựng lên' thường dùng để chỉ hành động cụ thể mà mắt có thể thấy ngay và tay có thể sờ, như xây dựng một ngôi nhà hay dựng lên một bờ rào. Nó liên quan đến những sự vật cụ thể.
3. Vai trò của việc bảo tồn sự trong sáng của tiếng Việt
Sự phân biệt giữa 'nên' và 'lên' cho thấy sự phong phú của tiếng Việt. Trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, bên cạnh việc phát triển kinh tế, việc bảo tồn bản sắc văn hóa, đặc biệt là sự trong sáng của tiếng Việt, ngày càng được chú trọng.
Theo Thủ tướng Phạm Văn Đồng, việc “giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt” không chỉ là bảo vệ một giá trị quý báu mà còn duy trì bản sắc, tinh hoa của tiếng Việt. Ông nhấn mạnh rằng tiếng Việt phản ánh lịch sử và sự phát triển của dân tộc. Tiếng Việt đẹp vì nó phản ánh tâm hồn và cuộc sống phong phú của người Việt, qua những câu ca dao, dân ca, và tác phẩm văn học. Đó là vẻ đẹp tự nhiên, khó thể phân tích nhưng sâu sắc và quý giá.
Chúng ta cần bảo vệ tiếng Việt vì nó không chỉ đẹp và phong phú mà còn gắn bó mật thiết với đời sống xã hội và là công cụ giao tiếp quan trọng trong các cuộc cách mạng ở Việt Nam. Hơn nữa, việc sử dụng tiếng Việt của chúng ta vẫn chưa đạt yêu cầu tốt nhất.
Những nội dung phân biệt giữa 'nên' và 'lên' đã làm rõ sự phong phú của tiếng Việt và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn sự trong sáng của ngôn ngữ này. Để hiểu thêm về nội dung bài viết, tham khảo: Chỉn chu hay chỉnh chu, từ nào là chính xác?
Trân trọng.
