Soạn bài: Phân tích tác phẩm văn học (kịch) từ SGK Ngữ văn 9 tập 1

Bài tập

Phân tích trang 137 trong SGK Ngữ văn 9 Kết nối tri thức

Viết phân tích vở kịch “Hồn Trương Ba da hàng thịt”.

Giải thích chi tiết

Lưu Quang Vũ, một tài năng đa phong cách trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam, đã sáng tác nhiều tác phẩm ấn tượng và ý nghĩa như Tôi và chúng ta, Sống mãi tuổi 17, Nàng Sita, Ngọc Hân công chúa,... Trong số đó, Hồn Trương Ba, da hàng thịt được coi là một trong những vở kịch nổi tiếng nhất của ông. Vở kịch này là một bài ca về vẻ đẹp tinh thần của người lao động trong cuộc chiến đấu chống lại sự giả dối, sự nhục nhã và khao khát hoàn thiện bản ngữ.

Vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” được Lưu Quang Vũ sáng tác vào năm 1981 và được biểu diễn lần đầu vào năm 1984 cũng như nhiều lần sau trên sân khấu trong và ngoài nước. Vở kịch được lấy cảm hứng từ một câu chuyện dân gian, thực chất là một bản chuyển thể của một câu chuyện hài dân gian. Trong khi tác phẩm gốc chỉ tạo ra một tình huống hài hước để gây tiếng cười, Lưu Quang Vũ đã biến nó thành một tác phẩm bi kịch - bi kịch tinh thần. Đoạn trích phân tích này nằm ở cảnh VII và phần kết của vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”.

Trong cảnh VII của vở kịch, xung đột giữa tinh thần và cơ thể đạt đến đỉnh điểm, và điều này cũng là thời điểm chúng ta nhận ra sự bi kịch mang tên “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”. Điều đầu tiên là bi kịch của sự tồn tại, sự sống trong thế giới này, tồn tại đối lập với tự nhiên của tinh thần Trương Ba. Bi kịch này rõ ràng qua cuộc đối thoại giữa tinh thần Trương Ba đã rời khỏi cơ thể anh hàng thịt, trong khi “cơ thể vẫn ngồi đó, chỉ còn là thân xác”. Tinh thần của Trương Ba là một người nhân từ, cao quý và trong sáng, nhưng lại ở trong cơ thể của một người hàng thịt bình thường, thô bạo và đầy sức mạnh sinh lý tự nhiên. Anh ta luôn nghĩ về những món thịt như “tiết canh, hầm tiết, khấu đuôi...”. “Tôi cảm thấy chán chường với nơi ở không thuộc về mình này rồi”...

Cuộc tranh luận giữa tinh thần và cơ thể diễn ra mạnh mẽ. Thỉnh thoảng, tiếng nói của cơ thể áp đảo tiếng nói của linh hồn, đẩy linh hồn vào thế bị động và không ngừng phủ nhận lý lẽ của cơ thể “lý lẽ của anh thực sự là ti tiện”. Chỉ biết ngao ngán thở dài “Trời ơi!”. Từ đó, chúng ta thấy rằng tinh thần Trương Ba đang rơi vào tình trạng cực kỳ căng thẳng, đau khổ tột đỉnh. Những cảm thán ngắn gọn, liên tục cùng với những ước nguyện âm thầm của linh hồn đã phản ánh điều này. Cuộc đối thoại giữa tinh thần Trương Ba và cơ thể anh hàng thịt là một biểu tượng cho cuộc đấu tranh giữa tâm hồn và thân xác trong một con người. Đó là tiếng nói của bản năng và những tác động ghê gớm của nó lên tinh thần. Mặc dù linh hồn luôn cố gắng vượt qua những yêu cầu phi lý của thể xác nhưng khó tránh khỏi những tác động đó. Tinh thần Trương Ba có những biểu hiện của sự lụy tình: trở nên thô lỗ, đánh đập cho đến khi máu chảy miệng, thèm ăn ngon, thèm rượu thịt...

Tiếp theo là bi kịch của sự từ chối từ những người xung quanh được thể hiện thông qua cuộc đối thoại giữa tinh thần Trương Ba và người thân. Tình trạng tồn tại bên trong và bên ngoài của Trương Ba khiến cho vợ ông đau đớn tới mức muốn rời nhà dù bà là người hiền lành, nhận chịu. Cô con gái quyết liệt không chấp nhận ông nội “Tôi không phải là cháu của ông… Ông nội tôi đã chết rồi”, “Ông nội đâu phải là người thô lỗ và xấu xa như vậy”, “Ông xấu xí lắm, ác lắm! Đi ra đi”. Cô chỉ trích Trương Ba vì đã làm gãy cây trong vườn, đạp nát cây sâm quý của ông nội đã mất và làm hỏng cái diều của con trai nhỏ… Mặc dù con gái là người yêu thương ông nội, mỗi đêm cô đều khóc thương ông, chăm sóc và lưu giữ từng ký ức của ông. Nhưng cô vẫn chỉ là một đứa trẻ, tâm hồn trong sáng, thánh thiện không thể chấp nhận sự thô lỗ, tầm thường của tinh thần ông nội trú ngụ trong thân xác anh hàng thịt. Có lẽ người thấu hiểu và thương Trương Ba nhất trong nhà là con dâu, nhưng trước tình cảnh đó, chị cũng phải thốt lên rằng: “mỗi ngày ông một đổi khác đi, mất dần đi”. Càng yêu quý cha chồng, người con dâu ấy càng đau khổ, tuyệt vọng khi hỏi “làm thế nào để giữ được ông lại, hiền lành, vui vẻ, tốt lành như ông của chúng con xưa kia”. Than ôi! Còn gì đau đớn và xấu hổ hơn khi bị chính những người thân của ta bỏ rơi… Có lẽ đó là bi kịch đau đớn nhất đối với Trương Ba của hiện tại.

Bi kịch tiếp tục với những bi kịch khi Đế Thích khuyên Trương chấp nhận bởi vì thế giới không hoàn hảo, thể hiện quan điểm tồi tệ, tầm thường về cuộc sống con người. Và đó chính là bi kịch làm sai càng thêm sai. Trương Ba bị chết oan uổng vì “một lầm lẫn của quan thiên đình”. Để sửa sai, Đế Thích đã cho tinh thần Trương Ba sống trong thân xác của anh hàng thịt. Tồn tại trong tình trạng trái với tự nhiên đã khiến Trương Ba nhận ra rằng “có những lỗi không thể sửa được. Chỉ càng sửa chữa càng làm sai hơn”. Chỉ có cách là cố gắng không mắc lỗi nữa. Nếu đã mắc lỗi rồi thì hãy làm một việc đúng khác để bù lại. Khi Trương Ba quyết định trả lại thân xác cho anh hàng thịt, Đế Thích định cho tinh thần của ông nhập vào cu Tị. Bằng quyết tâm của mình, Trương Ba đã không chấp nhận mà chỉ mong xin thượng tiên Đế Thích trả lại cuộc sống cho cu Tị – một cậu bé ngoan ngoãn, dễ thương, rất thân thiết với ông và con gái khi ông còn sống. Có lẽ đó mới là lựa chọn làm cho tinh thần của Trương Ba yên bình. Ông nhận ra rằng con người là một thể thống nhất, tinh thần và cơ thể phải hòa hợp với nhau. Sống đúng với chính mình. Sự bất tử của con người nằm trong ý nghĩa của sự sống và sự sống đồng hành với cuộc sống xung quanh.

Kết thúc vở kịch, Trương Ba đã chấp nhận cái chết để không còn tồn tại cái quái vật mang tên “Tinh thần Trương Ba da hàng thịt” nữa. Đây là một kết cục đầy bi kịch chứ không phải kết thúc có hậu như trong câu chuyện dân gian trước đó. Nhưng đó lại là kết quả của sự chiến thắng của cái ác, của những điều xấu xa và của những điều tốt lành, dũng cảm. Vở kịch được đánh giá là một vở “bi kịch lạc quan” vì dù Trương Ba không còn tiếp tục sống nhưng những giá trị thực sự của cuộc sống vẫn được bảo tồn. Không còn ở thế gian nhưng Trương Ba sẽ mãi sống trong lòng người thân, bạn bè và với mọi điều tốt đẹp nhất.

Dưới bàn tay của nhà viết kịch tài ba Lưu Quang Vũ, những bi kịch của tinh thần Trương Ba trong đoạn trích được mô tả một cách sống động, đầy kịch tính qua các cuộc đối thoại, xung đột. Sức hấp dẫn của kịch bản cùng với nghệ thuật xây dựng tình huống độc đáo, phát triển và dẫn dắt xung đột kịch tính và nghệ thuật tái hiện hành động kịch thúc đẩy sự thành công của tác phẩm. Đặc biệt, vở kịch được tạo ra từ yếu tố huyền thoại, nghĩa là không có thực. Qua đó, nhà văn đã làm sáng tỏ một sự thật: Trong xã hội cũ, tình trạng con người không kiểm soát được bản thân mình, không sống theo ý muốn của mình không phải là hiếm. Hàng loạt nhân vật của Nam Cao cũng rơi vào tình trạng bi kịch như vậy như: Chí Phèo, Bà cái Tí, anh cu Lộ…

Tại phần kết của vở kịch “Hồn Trương Ba da hàng thịt”, đoạn trích cho thấy sự tài năng của nhà soạn kịch Lưu Quang Vũ. Vở kịch của Lưu Quang Vũ nổi bật ở nhiều phương diện như: sự kết hợp giữa hiện đại và truyền thống, tiếng nói phê phán mạnh mẽ, quyết định những thực tế của xã hội cũ… Vở kịch tổng thể và đoạn trích cụ thể đã truyền đạt những bài học quý báu: Sinh ra là một niềm hạnh phúc, nhưng hạnh phúc sẽ tăng lên khi chúng ta sống chân thành với bản thân mình, sống đúng với những giá trị mà ta luôn theo đuổi.