Soạn chi tiết bài thơ về đội xe không kính trong Ngữ văn 9

1. Tác giả và tác phẩm

1.1. Tác giả Phạm Tiến Duật

- Phạm Tiến Duật, tên thật và bút danh, sinh ngày 14-1-1941, mất năm 2007. Quê ở huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ. Ông tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1964 và gia nhập quân đội ngay sau đó. Trong 14 năm quân ngũ và 8 năm tại Trường Sơn, ông đã để lại dấu ấn sâu đậm. Trường Sơn đã ảnh hưởng lớn đến thơ của Phạm Tiến Duật, và ông cũng đã mang nhiều cảm xúc của Trường Sơn vào thơ.

- Thơ của Phạm Tiến Duật đặc sắc với hình ảnh thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, khắc họa sinh động hình ảnh người lính và các thanh niên xung phong trên tuyến đường Trường Sơn. Tác phẩm của ông mang âm hưởng tươi mới, trẻ trung, hồn nhiên và đầy sắc thái sâu lắng.

- Phạm Tiến Duật đã được vinh danh với Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2001 và Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2012. Một số tác phẩm nổi bật của ông bao gồm: Vầng trăng quầng lửa (thơ, 1970), Ở hai đầu núi (thơ, 1981), Vầng trăng và những quầng lửa (thơ, 1983), Thơ một chặng đường (tuyển tập, 1994), Nhóm lửa (thơ, 1996), Tiếng bom và tiếng chuông chùa (trường ca, 1997), Vừa làm vừa ghi (tiểu luận, 2003),...

1.2. Tác phẩm 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính'

- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính' thuộc tập thơ Phạm Tiến Duật, đã giành giải Nhất trong cuộc thi thơ của báo Văn nghệ năm 1969 và được in trong tập thơ 'Vầng trăng quầng lửa' của tác giả.

- Bố cục: Bài thơ được chia thành 4 phần:

• Phần 1 (Từ đầu ...........đến 'như sa như ùa vào buồng lái'): Hình ảnh người lính lái xe tiểu đội không kính, giữ tư thế kiên cường trong chiến đấu.
• Phần 2 (Tiếp theo ..........đến 'mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi'): Tinh thần lạc quan và lòng dũng cảm của người lính trong những hoàn cảnh gian nan, thử thách.
• Phần 3 (Tiếp theo...........đến 'lại đi, lại đi trời xanh thêm'): Tinh thần đồng đội gắn bó của những người lính.
• Phần 4 (Còn lại): Tình yêu nước, quyết tâm chống giặc ngoại xâm để bảo vệ độc lập cho miền Nam, Tổ Quốc và thống nhất đất nước.

- Giá trị nội dung: Bài thơ của Phạm Tiến Duật tạo ra hình ảnh đặc sắc với 'Những chiếc xe không kính'. Dưới hình ảnh những chiếc xe không kính giữa tuyến đường Trường Sơn khốc liệt trong cuộc chiến chống Mỹ, tác giả khắc họa hình ảnh người lính dũng cảm, trẻ trung, lạc quan và quyết tâm chiến đấu giải phóng miền Nam.

- Giá trị nghệ thuật: Bài thơ kết hợp thể thơ bảy chữ và tám chữ với chất liệu hiện thực sinh động từ chiến trường, sáng tạo những hình ảnh độc đáo, ngôn ngữ và giọng điệu gần gũi, tự nhiên và mạnh mẽ. Đồng thời, bài thơ sử dụng các biện pháp tu từ như điệp ngữ và hoán dụ để tạo nên những hình ảnh thơ phong phú và hấp dẫn.

2. Soạn bài 'Bài thơ tiểu đội xe không kính'

Câu 1 (Trang 133 - SGK Ngữ văn 9): Nhan đề bài thơ có điều gì đặc biệt? Hình ảnh nổi bật trong bài thơ là những chiếc xe không kính. Vì sao hình ảnh này lại được xem là độc đáo?

Tiêu đề và hình ảnh của những chiếc xe không kính:

- Tiêu đề bài thơ có độ dài đáng kể, với cách dùng từ độc đáo và cụ thể tạo nên sự khác biệt riêng biệt. Dù cấu trúc của tác phẩm rõ ràng là một bài thơ, nhưng tác giả lại cố tình thêm cụm từ “bài thơ” trước “tiểu đội xe không kính”. Ý đồ nghệ thuật ở đây là thể hiện cách mà nhà thơ khai thác hiện thực. Phạm Tiến Duật đã lồng ghép chất thơ và tình cảm trong bối cảnh kháng chiến đầy cam go, gian khổ và hy sinh. Nói cách khác, cuộc kháng chiến gian khổ này chính là một bài thơ với nhiều cung bậc cảm xúc, từ hy sinh, yêu thương đến lý tưởng cháy bỏng.

=> Tiêu đề làm nổi bật vẻ đẹp lãng mạn, tinh tế và tình cảm từ hiện thực chiến tranh khắc nghiệt, điều mà chỉ có con mắt nghệ sĩ như Phạm Tiến Duật mới có thể nhận thấy.

- Hình ảnh “những chiếc xe không kính” thật độc đáo và thú vị:

• Ý nghĩa tả thực: Đây là hình ảnh rất chân thật và khốc liệt của chiến tranh về những chiếc xe, mặc dù trực tiếp đi qua khói lửa và chở đầy lương thực, vũ khí và sinh mạng con người, nhưng lại thiếu bộ phận cơ bản nhất là kính để bảo vệ. Sự thiếu thốn này không phải vì xe không có kính mà vì “bom giật, bom rung” đã làm vỡ nát kính, khiến những chiếc xe trở thành “không kính”.
• Ý nghĩa biểu tượng: Hình ảnh những chiếc xe không kính là biểu tượng sâu sắc nhất của hiện thực khó khăn, gian khổ mà quân dân ta phải chịu đựng. Họ chiến đấu trong điều kiện khắc nghiệt và thiếu thốn nhưng chưa bao giờ lùi bước. Qua đó, hình ảnh này làm nổi bật phẩm chất cao đẹp, sự dũng cảm và tâm hồn nghệ sĩ của những người lính lái xe trên tuyến lửa Trường Sơn năm đó.

Câu 2 (Trang 133 - SGK Ngữ văn 9): Bài thơ đã khắc họa rõ nét hình ảnh người lính lái xe trên tuyến đường Trường Sơn. Hãy phân tích hình ảnh người lính lái xe trong bài thơ, chú trọng đến tư thế hiên ngang, tinh thần dũng cảm vượt qua khó khăn, sự vui tươi của tuổi trẻ trong tình đồng đội, và ý chí chiến đấu vì miền Nam.

- Những người lính luôn giữ vẻ bình thản, không hề run sợ trước hiểm nguy, nhưng vẫn tràn đầy khí thế và quyết tâm chiến đấu.

• “Ung dung buồng lái ta ngồi” => Câu thơ với cấu trúc đảo ngữ và từ “ung dung” phản ánh sự bình tĩnh, tự tin của người lính, với đại từ “ta” thể hiện sự kiêu hãnh và lòng dũng cảm, không sợ hãi trước hiểm nguy.
• “Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng” => Điệp từ “nhìn” ba lần biểu lộ tâm thế kiên cường của những người lính. Dù đối mặt với bom đạn mà không có sự bảo vệ nào, họ vẫn lạc quan và vững vàng, đối diện với khó khăn để chiến đấu và chiến thắng.
• Điệp cấu trúc “Không có kính … ừ thì” “chưa cần …” => Thể hiện tinh thần lạc quan bất chấp khó khăn. Họ đối mặt với gian khổ mà không hề trốn tránh. Cụm từ “ừ thì” cho thấy sự chấp nhận, không bi quan mà chỉ đơn giản là chấp nhận thử thách như một phần tất yếu.

- Tâm hồn trẻ trung và lãng mạn. Mặc dù luôn đối diện với gian khổ và nguy hiểm, tâm hồn họ không bao giờ trở nên khô khan hay bất lực. Sức trẻ và sự lạc quan đã thổi vào tâm hồn họ một vẻ đẹp lãng mạn và tươi sáng.

• “Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha”, “Bụi phủ tóc trắng như ông già”, “Mưa tạnh gió lùa nhanh khô”

=> Họ đối mặt với gian khổ bằng ánh mắt trẻ trung và tinh nghịch, cùng nhau cười đùa để xua tan khó khăn.

- Tình đồng chí, đồng đội gắn bó, cùng nhau vượt qua mọi thử thách.

• Hình ảnh cái bắt tay qua khung kính vỡ => Dù con đường ra trận đầy hiểm nguy, các anh vẫn không cảm thấy cô đơn hay thiếu thốn vì luôn có những người đồng chí kề vai sát cánh. Họ tình cờ gặp nhau trên đường hành quân và bắt tay qua khung kính vỡ. Hoàn cảnh thiếu thốn trở thành cơ hội để họ xích lại gần nhau hơn, và cái bắt tay ấy đã tiếp thêm sức mạnh để họ tiếp tục chiến đấu và cống hiến tuổi trẻ cho Tổ quốc.
• Khi dừng nghỉ, các anh quây quần bên nhau, chia sẻ, trò chuyện và nghỉ ngơi như những người trong một gia đình.

- Tinh thần quyết tâm, kiên trì của người lính: Dù phải đối mặt với vô vàn khó khăn và cái chết có thể đến bất cứ lúc nào, những người lính vẫn luôn sẵn sàng chiến đấu và hiến dâng cả tuổi thanh xuân để bảo vệ độc lập dân tộc. Câu thơ “Chỉ cần trong xe có một trái tim” như một lời thề chắc chắn. Chỉ cần trái tim các anh còn đập, các anh sẽ tiếp tục chiến đấu và hy sinh đến hơi thở cuối cùng.

=> Hình ảnh người lính lái xe đại diện cho thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ với nhiều phẩm chất: hài hước, lạc quan, dũng cảm, gắn bó với đồng đội và đặc biệt là tinh thần quyết tử vì tổ quốc.

Câu 3 (Trang 133 - SGK Ngữ văn 9): Bạn nhận xét gì về ngôn ngữ và giọng điệu của bài thơ? Những yếu tố này đã góp phần như thế nào trong việc khắc họa hình ảnh người lính lái xe trên tuyến đường Trường Sơn?

- Ngôn ngữ của bài thơ vừa sinh động vừa tự nhiên, phản ánh chân thực lời nói của những người lính. Không có sự phô trương hay cách điệu, mà là sự vui tươi, hài hước, cùng với chút thi vị hóa trong hoàn cảnh khốc liệt và tâm tình thủ thỉ.

- Ngôn ngữ của những người lính mang sắc thái trẻ trung, khác biệt so với ngôn ngữ của các thế hệ trước. So với ngôn ngữ mộc mạc của lính thời kháng chiến chống Pháp trong bài thơ “Đồng chí”, ngôn ngữ của các lính trẻ thời chống Mỹ, vốn là sinh viên tình nguyện, có sự tươi trẻ, tự hào và vui tươi, thể hiện đúng chất của tuổi trẻ.

=> Ngôn ngữ và giọng điệu đó đã góp phần làm nổi bật hình ảnh người lính trẻ trung, lạc quan, không ngại khó khăn và yêu đời.

Câu 4 (Trang 133 - SGK Ngữ văn 9): Bạn nghĩ gì về thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ qua hình ảnh người lính trong bài thơ? So sánh hình ảnh người lính trong bài thơ này với hình ảnh trong bài “Đồng chí”.

- Cảm xúc và suy nghĩ về thế hệ trẻ trong kháng chiến chống Mỹ: Thật đáng khâm phục trước hình ảnh những người lính kiên cường, bất khuất, dũng cảm, luôn tiến về phía trước bất chấp mọi gian khổ, nguy hiểm, vì lý tưởng cao cả bảo vệ Tổ quốc. Đồng thời, thể hiện sự yêu quý và trân trọng tinh thần trẻ trung, vui vẻ, và lạc quan của những người lính trong thời chiến.

* So sánh hình ảnh người lính trong bài 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính' với bài thơ 'Đồng Chí':
- Điểm chung: Cả hai bài thơ đều khắc họa hình ảnh người lính với tinh thần lạc quan và yêu đời dù phải đối mặt với nhiều thử thách gian khổ. Một bên là sự thiếu thốn tân trang và khắc nghiệt của thời tiết, bên còn lại là con đường chiến đấu đầy thiếu thốn nhưng vẫn giữ vững niềm tin và ý chí. Tình đồng chí, đồng đội sâu sắc là điểm chung nổi bật giữa hai hình ảnh.

- Điểm riêng:

• Người lính trong bài thơ 'Đồng chí': Xuất thân từ vùng nông thôn nên mang đậm sự mộc mạc, chân chất của cuộc sống nông thôn. Bài thơ tập trung ca ngợi tình đồng chí vững bền dù phải đối mặt với muôn vàn khó khăn.
• Người lính trong 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính': Là sinh viên tình nguyện, họ mang sự trẻ trung, táo bạo và đặc trưng. Bài thơ chủ yếu tập trung khắc họa hình ảnh dũng cảm và quyết liệt của những người lính lái xe trên tuyến đường Trường Sơn.
• Giai đoạn lịch sử khác biệt: 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính' thuộc giai đoạn chống Mỹ, còn 'Đồng chí' là thời kỳ chống Pháp.
• Mục đích của 'Bài thơ về tiểu đội xe không kính' là tôn vinh vẻ đẹp hiên ngang và anh dũng của người lính lái xe, trong khi 'Đồng chí' ca ngợi tình đồng chí, đồng đội cao cả.

* Luyện tập (Trang 133 - SGK Ngữ văn 9): Các cảm xúc và ấn tượng của người lái xe trong chiếc xe không kính trên đường ra trận được tác giả mô tả rất sống động và cụ thể. Hãy phân tích khổ thơ thứ hai để làm rõ điều này.

Trong khổ thơ thứ hai, tác giả đã miêu tả những thử thách mà chiếc xe không còn kính chắn gặp phải:

'Gió lùa vào khiến mắt cay xè
Con đường như thẳng vào trái tim
Những vì sao và cánh chim bỗng chốc
Như sa như ùa vào trong buồng lái.'

Khi không còn kính, những người lính lái xe phải đối mặt với nhiều trở ngại trong nhiệm vụ của mình. Gió và bụi từ chiến trường ùa vào buồng lái, khiến mắt họ cay xè, cản trở tầm nhìn với hình ảnh “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng”. Con đường phía trước, như một mũi tên, hướng thẳng vào trái tim người lính, tượng trưng cho con đường giải phóng miền Nam đang đợi. Không có kính, bầu trời đầy sao và cánh chim như ùa vào buồng lái, tạo thành những người bạn đồng hành trên chiến trường.

Những cảm giác và ấn tượng này được tác giả mô tả một cách sinh động và chân thực, phản ánh tinh thần lạc quan của người lính. Hình ảnh chiếc xe không kính không chỉ khắc họa những gian khổ của một giai đoạn lịch sử đầy thử thách mà còn nổi bật tinh thần yêu nước và quyết tâm giải phóng miền Nam của các chiến sĩ trong kháng chiến.

=> Phép phóng đại và ẩn dụ như ‘chạy thẳng vào tim’, ‘như sa như ùa vào buồng lái’ làm cho không gian trong và ngoài xe hòa quyện, tạo cảm giác như người lính và chiếc xe không kính có thêm những người bạn đồng hành mới.