Buzz
Bạn vừa hoàn thành một bài thi, nhưng khi kiểm tra kết quả, bạn nhận ra rằng đáp án của bạn khác với bạn cùng bàn. Cả hai tranh cãi suốt buổi về ai là người đúng. Khi kết quả được công bố, bạn lại là người đúng. Và bạn tự hào về khả năng 'thấy trước' của mình.
Bạn có từng gặp tình huống tương tự, khi cách bạn nhìn nhận sự kiện thay đổi ngay khi biết kết quả? Bạn có cảm giác mình có thể đoán trước tương lai chưa?
Hiện tượng này được gọi là Sự Thiên Lệnh Nhận Thức Muộn, hay tâm lý 'Thấy rồi, biết ngay mà!'
Thiên Lệch Nhận Thức Muộn - Khái Niệm và Cách Hoạt Động
Thiên Lệch Nhận Thức Muộn (Hindsight Bias) là sự xuất hiện của xu hướng một người đánh giá cao khả năng dự đoán của mình trước một tình huống. Khi nhìn lại quá trình đã diễn ra, họ tin rằng mình có thể dễ dàng nhìn thấy tất cả dấu hiệu và sự kiện dẫn đến kết quả hiện tại. Tuy nhiên, khi ở trong tình huống đó, họ thường khó nhận ra những điều này.
Một Ví Dụ Phổ Biến của Thiên Lệch Nhận Thức Muộn
Mấu Chốt của Hiện Tượng Thiên Lệch Nhận Thức Muộn
Tại Sao Chúng Ta Luôn Tin Rằng Mình Biết Trước Kết Quả?
Thiên Lệch Nhận Thức Muộn và Sự Thay Đổi Góc Nhìn
Tinh thần nhận thức
Chúng ta thường biến tình tiết trong quá khứ theo đúng quan điểm của chúng ta dưới ảnh hưởng của sự xác nhận. Điều này thường xuyên xảy ra khi chúng ta tìm kiếm thông tin để ủng hộ quan điểm, niềm tin của bản thân.
Chúng ta thường chỉ nhớ những thông tin xác nhận những điều mà chúng ta đã biết trước. Ví dụ như các sai lầm, nhược điểm của đội thua trong một trận đấu bóng. Chúng ta làm như vậy để xây dựng một câu chuyện 'hợp lý' dựa trên thông tin đã biết. Trong trường hợp này, đó là kết quả của trận đấu.
Siêu nhận thức
Siêu nhận thức ám chỉ việc suy nghĩ về cách chúng ta suy nghĩ. Khi chúng ta thấy mình dễ dàng giải thích (suy nghĩ hiện tại) những gì đã xảy ra (suy nghĩ trước đó), chúng ta thường cho rằng mình đã đoán trước được. Điều này là do sự nhầm lẫn giữa 'dễ hiểu' và 'dễ đoán'.
Ví dụ, chúng ta thấy kết quả của việc chia tay là điều 'dễ hiểu' vì hai người thường xuyên cãi nhau trước đó. Nhưng trong tình huống này, chúng ta thường cho rằng mình đã biết điều đó từ trước. Tuy nhiên, hiểu một sự việc đã qua không đồng nghĩa với việc chắc chắn về kết quả trong tương lai.
Động lực (motivational)
Nghiên cứu cho thấy, mong muốn duy trì hình ảnh tích cực về bản thân là động lực cho hành vi của con người.
Chúng ta cảm thấy hạnh phúc (nếu không muốn nói là 'hơn người') khi tỏ ra mình biết trước. Điều này thúc đẩy chúng ta coi những điều không thể dự đoán là những điều mà mình đã 'tiên liệu' sau khi chúng xảy ra.
Để dễ hình dung, bạn có thể nhớ cảm giác tự hào khi thấy mình đoán trúng kết quả của việc chia tay của bạn thân. Con người thích cảm giác 'thế giới này dễ đoán'.
Hindsight bias có thể gây ra những ảnh hưởng gì và làm sao để tránh?
Lý do hiện tượng này được xem như một thiên kiến là do ta tự tạo ra các giải thích phù hợp để phù hợp với kết quả đã biết trước. Và những giải thích này không dựa trên bản chất ban đầu của vấn đề.
Sự ngụy tạo các giải thích sai lầm về quá khứ khiến chúng ta đánh mất khả năng học và thích ứng với quyết định trong tương lai.
Ví dụ, khi các nhà đầu tư chứng khoán tránh rơi vào thị trường sau khi cổ phiếu giảm giá, dù thị trường đã ổn định trở lại. Điều này dẫn đến suy đoán rằng họ đã biết trước kết quả (cổ phiếu giảm giá) từ đầu và ngăn họ tự xem xét và tìm hiểu sự thật là gì đã xảy ra.
Để tránh việc đoán trước như một thầy bói, bạn có thể tham khảo lời khuyên từ hai nhà nghiên cứu Roese và Vohs về hiện tượng này:
- Giải thích sự kiện một cách đa chiều: Khi xem xét lại một sự kiện, hãy suy nghĩ về tất cả các kết quả có thể xảy ra (cho dù chúng không xảy ra). Bằng cách xem xét tất cả các kết quả tiềm năng, bạn sẽ nhận ra rằng không có gì là chắc chắn hoặc dễ dàng đoán trước như bạn nghĩ.
