Sức sống ẩn giấu của nhân vật Mị trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ

       Tác phẩm 'Vợ chồng A Phủ' của Tô Hoài (1953), 'Miền Tây' (1967), 'Vừ A Dính' (1962)... là những tác phẩm nổi tiếng của tác giả viết về phong tục, cảnh sắc và con người miền Tây của Việt Nam. Tô Hoài đã từng nói: “Tôi coi Việt Bắc, Tây Bắc cũng như một quê hương đề tài của tôi...” (Văn nghệ số 14/10/1995). Tập truyện 'Tây Bắc' là nét đặc trưng đầu tiên của sự nghiệp văn chương Tô Hoài viết về đề tài miền Tây. Trải qua chuyến đi dài, Tô Hoài theo bộ đội vào giải phóng Tây Bắc (1952). Ông đã viết thành công tác phẩm 'Truyện Tây Bắc', trong đó có truyện 'Vợ chồng A Phủ'. Qua truyện ngắn này, Tô Hoài đã phản ánh nỗi thống khổ và sự kháng chiến của người Mèo ở Tây Bắc, một lòng quyết tâm đi theo đường đấu tranh để giành lấy tình yêu, hạnh phúc.

      Những trang viết về Mị - một trong hai nhân vật chính của truyện là cảm động và đầy ý nghĩa. Mặc dù bị chà đạp, bị giày xéo trong cuộc đời đầy khổ sở, nhưng Mị vẫn có một sức sống tiềm ẩn và kỳ lạ! Mị là một cô gái trẻ xinh đẹp, duyên dáng, hiền lành, và thổi sáo rất hay, “có biết bao người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị”. Với hoàn cảnh gia đình nghèo khó, mỗi năm Mị đều phải trả nợ lãi một nương ngô cho thống lí Pá Tra. Bố già yếu, Mị luôn quan tâm lo lắng cho bố. Cô đã nói với bố: “Con nay đã biết cuốc nương ngô, con phải làm nương ngô giả nợ thay cho bố. Bố đừng bán con cho nhà giàu”. Món nợ truyền kiếp mà bố Mị vay của thống lí như một bóng ma cuộc đời. Mị đã bị A Sử, con trai thống lí, đánh lừa và bắt về để cúng trình ma. Mị trở thành con dâu gạt nợ... Đau lòng quá! “Chao ôi! Thế là cha mẹ ăn bạc của nhà giàu từ kiếp trước, bây giờ người ta bắt bán con trừ nợ. Không còn cách nào khác!”. Tiếng than của bố Mị thổn thức lên một sự thật đắng cay: Mị là con dâu gạt nợ của thống lí Pá Tra - điều đó như một định mệnh bi thảm!

     Trải qua những năm làm dâu gạt nợ đầy đau khổ, Mị bị đối xử như một con thú, phải lao động vất vả suốt ngày tháng. Lên núi hái thuốc phiện, giặt giũ, xay xát, đi nương bẻ bắp, lúc hái củi, bung ngô, Mị luôn cầm một bó đay để tước thành sợi. Cuộc sống của Mị không khác gì cuộc sống của những con trâu, con ngựa trong nhà thống lí. Đau khổ quá mức: “Con ngựa, con trâu cũng có lúc được nghỉ, được đứng gãi chân, nhai cỏ, nhưng phụ nữ trong nhà thống lí lại bị giam giữ trong công việc suốt ngày suốt đêm”.

     Tuổi thanh xuân và vẻ đẹp của Mị đã bị mất đi, chìm vào dĩ vãng. Cô như một bông hoa rừng héo tàn nhanh chóng, lúc nào cũng “cúi mặt, mặt buồn rười rượi”. Buồng phòng của Mị như một cái chuồng nhốt, tối tăm, chỉ có một lỗ nhỏ như lòng bàn tay, nhìn ra “chỉ thấy trăng trắng, không biết là sương hay là nắng”. Nỗi đau khổ đến mức “Mị nghĩ rằng mình cứ ngồi trong cái lỗ vuông ấy trông ra, đến khi nào chết thì thôi!” Nỗi ám ảnh đó quá kinh khủng. Mị như một linh hồn chết.

       Ban đầu, Mị tưởng rằng mình phải cam chịu số phận. Nhưng cô đã dần dần phản kháng lại số phận đau đớn kia. Hàng mấy tháng liền, Mị khóc mỗi đêm. Mị trốn về nhà, đôi mắt đỏ hoe. Mị quỳ lạy bố mẹ, úp mặt xuống đất, rơi nước mắt. Đây là lần đầu tiên, Mị nổi khí phản đối lại số phận tàn nhẫn, suy tư tự tử. Nhưng Mị tự hỏi, nếu cô chết, ai sẽ làm nương ngô giả để trả nợ thống lí, khi bố Mị đã “ốm yếu quá rồi”. Mị yêu quý bố, không thể lòng chết. Mị quyết định trở lại nhà thống lí, cam chịu số phận như con rùa trong lòng đất. Bao mùa xuân đã trôi qua! Bao nước mắt đã rơi xuống. Giống như nhiều phụ nữ khác trong nhà thống lí, “một đời con người chỉ biết đi theo đuôi con ngựa của chồng”. Mị cam chịu số phận: “sống lâu trong đau khổ, Mị quen rồi”... Mị chỉ là con ngựa, con trâu “chỉ biết ăn cỏ, biết làm việc mà thôi!”. Một cuộc đời phụ nữ, một kiếp người bị vùi dập đến tận cùng, đau khổ đã đạt tới đỉnh điểm!

     Một bất ngờ khác đã đến với người đọc. Lần thứ hai, Mị lại phản kháng. Vào ngày Tết, Mị đã lén uống rượu, “say sưa”, ngồi nhìn những người nhảy múa, hát hò, nhưng “tâm trí Mị lại sống về quá khứ”. Con gái vùng cao, ai chẳng uống rượu? Có lẽ Mị đã từng uống rượu, nhưng lần này cách uống rượu “say sưa” là lần đầu tiên. Mị uống để quên hết mọi nỗi đau? Uống để giải tỏa giận dữ? Hay Mị uống để thức tỉnh tâm hồn, sống lại với mùa xuân, với những đêm tình mùa xuân của tuổi trẻ? Nếu những năm tháng đã qua, lửa bếp và lửa nến đã làm ấm lòng Mị, làm dịu đi bao nỗi đau của cuộc đời, thì bây giờ, tiếng sáo, tiếng hát của trai gái Mèo tha thiết gọi đón vào những đêm vui mừng lại thức tỉnh trong Mị bao khao khát:

Anh ném pao, em không bắt

      Em không yêu, quả pao rơi rồi...

       Mị đã tự nhận ra. Mị cảm thấy hạnh phúc, như thời con gái bước vào những đêm tình mùa xuân. Mị cảm thấy mình “trẻ lắm... vẫn còn trẻ”. Mị cảm thấy cô đơn. Mị muốn đi chơi. Bao nhiêu phụ nữ khác đã có chồng mà vẫn đi chơi. Thật là không công bằng, hơn nữa Mị cảm thấy “không hợp với A Sử mà vẫn phải ở với hắn’’. Mị khóc. Mị đau khổ vì bản thân. Mị căm ghét A Sử “muốn bắt người con gái khác về làm vợ...” Mị muốn tự tử. Một sức mạnh tiềm ẩn trong lòng Mị như lửa than cháy. Bạo lực, Mị không sợ. Mị trang điểm, mặc váy hoa, thắt thêm chiếc áo, chuẩn bị đi chơi như một thách thức. Không trả lời khi hắn hỏi: “Mày muốn đi chơi à?”. Sự phản kháng của Mị lại gặp hậu quả! Con trai nhà thống lí vô cùng tàn ác đã trói Mị đứng trong buồng tối bằng một thúng sợi đay và quấn cả tóc Mị lên cột “không cúi không nghiêng được đầu nữa”. Nhưng sức sống vẫn tồn tại trong người con gái Mèo này. Trong khi bị trói, Mị “đau đớn nhớ” và cảm thấy “sâu lắng ước ao”: “Mị nghe tiếng sáo dẫn Mị đi theo những cuộc vui, những bữa tiệc''. Ý thức của Mị “có khi nào bước ra” nhưng lại bị trói, làm sao có thể đi được? Nghe tiếng ngựa gãi chân, nhai cỏ “Mị cảm thấy mình không bằng con ngựa”.

     Chúng ta đã từng đọc truyện thơ 'Tiễn dặn người yêu' trong đó cô gái Thái bị ép duyên đau khổ than thân: “Ngẫm thân em chỉ bằng thân con bọ ngựa — con chẫu chuộc thôi...”. Nỗi đau của MỊ còn lớn hơn nhiều! Cứu thoát khỏi việc bị trói là một cảm giác khó tả, cô lại phải vào rừng hái lá thuốc, đêm ngồi canh, xoa thuốc cho A Sử. Đau đớn, mệt mỏi, Mị “gục đầu đi”, bị “đạp chân vào mặt”. Tô Hoài đã tận mắt chứng kiến sự vùng dậy lần thứ hai của Mị giữa bao khổ đau, mà cô vẫn chưa từ bỏ trước số phận!

      Lần thứ ba, Mị lại vùng dậy. Dường như số phận của Mị và A Phủ đã được liên kết với nhau như một vận mệnh. Một bên là con dâu gạt nợ, một bên là kẻ bắt con quan phạm tội. Cả hai đều là con trâu, con ngựa của nhà thống lí Pá tra Mị đã bị A Sử trói. A Phủ vì tội mất bò đã bị Pá Tra trói vào cọc bằng dây mây, “quấn từ chân lên vai, chỉ còn cổ và đầu hơi lúc lắc được”. Đến khi nào bắt được con hổ? A Phủ chắc chắn sẽ chết. Suốt mấy ngày đêm bị trói, “A Phủ chỉ đứng nhắm mắt”. Má A Phủ đã xám mặt. A Phủ sắp chết! Giữa đêm tối từ phía bếp lửa, Mị nhìn những giọt nước chảy trên má A Phủ mà thương xót, động lòng: “Trời ơi, chúng bắt trói đứng người ta đến chết...”. Mị căm hận và nguyền rủa cha con thống lí: “Chúng thật độc ác…Người kia phải chết vì cái gì”. Mị không còn sợ hãi nữa. Cô đã dùng dao nhỏ cắt nút dây mây, giải thoát cho A Phủ, cứu thoát A Phủ như một lời khích lệ: “Đi đi!”. Mị đã dũng cảm chạy theo A Phú. Cô đã nói:” A Phủ cho tôi đi... ở đây thì chết mất!”. Lương tâm Mị đã tỉnh lại. Mị cứu A Phủ và cũng là tự cứu mình. Thật là một câu chuyện bi thảm về số phận. Bao nhiêu máu và nước mắt, Mị mới giành được tự do. Mị thương người, tự thương mình. Khao khát tự do và hạnh phúc, là nguồn sức mạnh vùng dậy của Mị.