[Suy Ngẫm Về] Vì Sao Sự Thật Khó Thay Đổi Tư Duy Của Con Người?

Nhà kinh tế học JK Galbraith từng viết, “Đứng trước sự lựa chọn giữa việc thay đổi tư duy và chứng minh rằng không cần phải làm như vậy thì hầu hết mọi người đều rối bời với các bằng chứng”.

Leo Tolstoy thậm chí còn mạnh mẽ hơn: “Dễ dàng giải thích những chủ đề khó nhất cho một người đàn ông ngây thơ nhất, nếu anh ta chưa từng có bất kỳ ý tưởng nào; nhưng điều đơn giản nhất lại không thể diễn giải rõ ràng với người đàn ông thông minh nhất nếu anh ta cố chấp rằng mình đã hiểu biết điều đó, thậm chí anh ta không hề nghi ngờ những điều được trình bày trước mắt mình.”

Tại sao hiện tượng này lại xảy ra? Tại sao sự thật không thể thay đổi suy nghĩ của chúng ta? Và tại sao một số người vẫn tiếp tục tin vào quan điểm sai lầm hoặc không chính xác? Làm thế nào những hành vi này lại chi phối chúng ta?

Logic của những niềm tin sai lầm

Con người cần có một cái nhìn chính xác, hợp lý về thế giới để tồn tại. Nếu mô hình thực tế của bạn không tương thích với thế giới thực, bạn sẽ phải đối mặt với sự khác biệt đó hàng ngày. [1]

Tuy nhiên, sự thật và tính chính xác không phải là điều duy nhất quan trọng đối với tâm trí con người. Mỗi người đều có một nhu cầu sâu sắc trong việc thuộc về một cộng đồng.

Trong cuốn sách Những Thói Quen Nguyên Tử, tác giả viết, “Con người là loài sống theo bầy đàn. Chúng ta luôn khao khát sự kết nối, giao tiếp với người khác, và được sự tôn trọng và chấp nhận từ đồng loại. Những đặc tính này là quan trọng đối với sự sống của chúng ta. Trong quá trình tiến hóa của loài người, tổ tiên của chúng ta sống thành các bộ lạc, nhóm. Nếu một cá nhân bị cô lập khỏi bộ tộc, thậm chí tệ hơn là bị loại bỏ — đó là án tử hình.”

Hiểu được sự thật của một tình huống là quan trọng, nhưng việc tiếp tục sống trong một cộng đồng cũng không kém phần quan trọng. Mặc dù hai mong muốn này thường hòa hợp, nhưng đôi khi chúng cũng xung đột với nhau.

Trong nhiều trường hợp, mối quan hệ xã hội thực sự hữu ích cho cuộc sống hàng ngày của bạn hơn là hiểu biết về sự thật trần trụi hoặc niềm tin cụ thể. Nhà tâm lý học tại Đại học Harvard, Steven Pinker, đã giải thích như thế này, “Mọi người được chấp nhận hoặc bị lên án dựa trên niềm tin của họ, vì vậy có lẽ một chức năng của tâm trí là giữ lấy những niềm tin mà mang lại cho chủ nhân của nó nhiều đồng minh, người bảo vệ hoặc hậu bối nhất, đúng hơn là những niềm tin, có nhiều khả năng, là sự thật.”

Không phải lúc nào chúng ta cũng tin vào điều gì đó chỉ bởi vì nó đúng. Đôi khi chúng ta tin bởi vì những điều đó giúp chúng ta có cái nhìn tích cực về những người mà chúng ta quan tâm.

Tôi nghĩ Kevin Simler khái quát, “Nếu một bộ não được biết trước rằng nó sẽ nhận được phần thưởng khi chấp nhận một niềm tin cụ thể, thì nó sẽ hoàn toàn sẵn lòng chấp nhận và không quan trọng phần thưởng đến từ đâu — có thể là hữu ích (quyết định tốt mang lại kết quả tốt), xã hội (cư xử tốt hơn từ bạn bè), hoặc đôi khi cả hai.”

Niềm tin sai lầm có thể có ích trong môi trường xã hội, ngay cả khi chúng không hợp lý trong thực tế. Vì chưa có một định nghĩa cụ thể, chúng ta có thể gọi cách tiếp cận này là “sai về mặt thực tế, nhưng đúng trong xã hội.” [4] Khi phải lựa chọn giữa xã hội và thực tế, đa số mọi người thường ưa thích bạn bè và gia đình hơn là sự thật.

Sự phân biệt này không chỉ giải thích lý do tại sao chúng ta có thể giả vờ lúng túng trước khi nói trong các buổi tiệc hoặc tránh nhìn thẳng khi bị cha mẹ nói những điều làm tổn thương ta, mà còn cho thấy một cách tốt hơn để thay đổi suy nghĩ của người khác.

Sự thật không thay đổi suy nghĩ của chúng ta, nhưng tình bạn lại có thể.

Thuyết phục ai đó thay đổi quan điểm thực sự là quá trình thuyết phục họ thay đổi cả gốc rễ của niềm tin. Nếu họ từ bỏ niềm tin của mình, họ có thể đứng trước nguy cơ mất mối quan hệ xã hội. Bạn không thể mong đợi ai đó thay đổi quyết định nếu bạn cũng đồng thời tước đi sự kết nối của họ. Bạn phải tạo cho họ một nơi để tồn tại. Không ai muốn thế giới của mình bị đảo lộn nếu kết quả cuối cùng là cô đơn.

Cách để thay đổi suy nghĩ của mọi người là trở thành bạn của họ, để họ hòa nhập vào cộng đồng của bạn, đưa họ vào vòng quen thuộc của bạn. Bây giờ họ có thể thay đổi niềm tin của mình mà không cần lo lắng bị xa lánh xã hội.

Nhà triết học người Anh Alain de Botton cho rằng đơn giản là ta nên chia sẻ bữa ăn với những người không hài lòng với chúng ta:

“Khi ngồi bàn với một nhóm người lạ, sự khác biệt trong lợi ích và tính riêng biệt khiến việc hòa hợp với họ trở nên khó khăn hơn một chút. Cách tiếp cận này phá vỡ khả năng bám víu vào niềm tin rằng những người lạ mặt đang khoác lên mình bộ quần áo lạ lẫm và nói bằng cái ngữ điệu riêng biệt đáng bị trả về nhà hoặc bị chỉ trích. Trong tất cả các giải pháp chính trị quy mô lớn được đề xuất để giải quyết xung đột sắc tộc, rất ít giải pháp hiệu quả để thúc đẩy lòng khoan dung giữa những người hàng xóm hoài nghi lẫn nhau hơn là ép họ cùng ngồi bàn ăn tối.” [5]

Có thể không phải sự khác biệt, mà chính là khoảng cách sinh ra bộ tộc và sự thù địch. Càng trở nên gần gũi, ta càng hiểu nhau hơn. Tôi nhớ câu nói của Abraham Lincoln, “Tôi không ưa người đó. Tôi càng phải làm quen với ông ta.'

Sự thật không làm thay đổi suy nghĩ của chúng tôi. Nhưng tình bạn thì có đấy.

Tiêu chuẩn của niềm tin

Nhiều năm trước, Ben Casnocha đã chia sẻ với tôi một quan điểm không thể phủ nhận: Những người có khả năng thay đổi suy nghĩ của chúng ta nhất thường là những người mà chúng ta đồng ý đến 98% trong các vấn đề.

Nếu bạn biết và tin tưởng một người nào đó, bạn thường sẽ tôn trọng và suy xét kỹ lưỡng quan điểm của họ. Bạn đã đồng tình với họ trong hầu hết các khía cạnh của cuộc sống. Có thể bạn nên cân nhắc thay đổi quan điểm của mình. Nhưng nếu một người, có suy nghĩ rất khác biệt so với bạn, đề xuất một quan điểm giống nhau, bạn có thể dễ dàng loại bỏ họ như một người lạ kỳ.

Một cách để hình dung sự khác biệt này là vẽ một biểu đồ niềm tin trên một thang đo. Nếu bạn chia thang đo thành 10 đơn vị và bạn thấy mình ở vị trí 7, việc cố gắng thuyết phục ai đó ở vị trí 1 là không khả thi. Khoảng cách quá lớn. Khi bạn ở vị trí 7, tốt nhất là kết nối với những người ở vị trí 6 và 8, rồi dần dần khiến họ đồng ý với bạn.

Những cuộc tranh luận dữ dội thường xảy ra giữa những người ở hai đầu đối diện của thang đo, nhưng việc học hỏi thường xuyên nhất xảy ra từ những người có vị trí gần nhau trên thang đo. Bạn càng thân thiết với ai đó, càng có nhiều khả năng rằng một hoặc hai niềm tin mà bạn vốn không đồng ý sẽ thấm vào tâm trí và hình thành suy nghĩ của bạn. Một quan điểm càng xa vị trí hiện tại của bạn, càng có nhiều khả năng bạn sẽ từ chối nó ngay lập tức.

Về việc thay đổi suy nghĩ của mọi người, rất khó để chuyển từ sự không đồng ý sang đồng ý. Bạn không thể nhảy từ vị trí này sang vị trí khác mà phải di chuyển từ từ.

Bất kỳ quan niệm nào khác biệt với thế giới quan hiện tại của bạn đều khiến bạn cảm thấy đe dọa. Và ‘địa đạo’ tốt nhất để suy ngẫm về một niềm tin nguy hại là một môi trường không đe dọa. Vì vậy, sách thường là phương tiện tốt hơn để thay đổi niềm tin hơn là các cuộc trò chuyện hoặc tranh luận.

Trong một cuộc trò chuyện, mọi người phải cân nhắc kỹ lưỡng về địa vị và vẻ ngoài của họ. Họ muốn giữ thể diện và tránh trông như người ngốc. Khi đối mặt với nhiều sự thật không dễ chịu, họ thường sẽ hạ thấp vị trí hiện tại của mình (trên thang đo) hơn là công khai nhận mình sai.

Sách giúp giải quyết sự căng thẳng này. Với một cuốn sách, cuộc đối thoại diễn ra trong đầu một người mà không sợ bị người khác phê phán. Dễ dàng hơn để chấp nhận điều mới khi bạn không phải chống đỡ.

Lập luận như một cuộc tấn công trực tiếp vào bản chất của con người. Đọc một cuốn sách giống như đặt một hạt giống niềm tin vào tâm trí và để nó phát triển theo cách riêng. Trong tâm trí, một cuộc đấu tranh xảy ra khi đối phó với niềm tin cũ. Vậy nên, không cần phải tranh cãi với bạn nữa.

Tại sao niềm tin sai vẫn tồn tại?

Một lý do khác khiến những niềm tin tiêu cực tiếp tục tồn tại là vì mọi người tiếp tục đề cập đến chúng.

Im lặng là cái chết đối với bất kỳ niềm tin nào. Niềm tin chỉ tồn tại khi được nói ra hoặc viết ra. Những niềm tin chỉ được ghi nhớ khi được lặp lại. Và chỉ khi được lặp lại thì chúng mới được coi là đáng tin cậy.

Tôi đã chỉ ra rằng mọi người lặp lại các niềm tin để thể hiện họ là thành viên của cùng một cộng đồng xã hội. Nhưng đây là một điểm mà hầu hết mọi người đã bỏ qua:

Mọi người cũng lặp lại những niềm tin tiêu cực khi phàn nàn về chúng. Trước khi bạn có thể phê bình một niềm tin, bạn phải xem xét lại nó. Cuối cùng, bạn lặp lại những niềm tin mà bạn hy vọng mọi người sẽ quên — nhưng, tất nhiên là mọi người không thể quên vì bạn tiếp tục nhắc về chúng. Bạn càng nhắc lại một niềm tin tiêu cực nhiều lần thì khả năng mọi người tin vào nó càng cao.

Gọi hiện tượng này là Luật lặp lại của Clear, tức là: Số người tin vào một quan niệm tỉ lệ thuận với số lần nó được lặp lại trong suốt năm qua — ngay cả khi quan niệm đó là sai lầm tuyệt vời.

Mỗi khi bạn chỉ trích một quan niệm xấu, bạn đang nuôi dưỡng con quái vật mà bạn cố gắng tiêu diệt. Như một nhân viên của Twitter đã viết, “Mỗi khi bạn chia sẻ hoặc trích dẫn một tweet của một người mà bạn giận dữ, bạn đang giúp họ. Bạn đang lan truyền những thứ lố bịch của họ. Sự im lặng là nơi tốt nhất cho những quan niệm mà bạn không chấp nhận. Đó là hình phạt cho chúng.”

Thời gian của bạn nên được dành cho việc ủng hộ những quan niệm tốt đẹp thay vì lãng phí nó vào việc phá hủy những quan niệm xấu. Đừng tốn thời gian giải thích tại sao những quan niệm xấu lại xấu. Đơn giản vì bạn đang thúc đẩy sự dốt nát và ngớ ngẩn.

Điều tốt nhất có thể xảy ra với một quan niệm tồi là nó bị quên lãng. Điều tốt nhất có thể xảy ra với một quan niệm tốt là nó lan truyền. Câu nói của Tyler Cowen nảy ra trong tôi: “Hãy dành càng ít thời gian để nói về sai lầm của người khác càng tốt.”

Hãy nuôi dưỡng những quan niệm tốt và để những quan niệm xấu tự mình biến mất.

Chiến binh tri thức

Tôi biết bạn đang nghĩ gì. “James, liệu anh có đang nghiêm túc không? Tôi không muốn những kẻ ngốc biết điều này?'

Để tôi làm sáng tỏ điều này. Tôi không nói rằng việc chỉ trích hoặc chỉ ra lỗi trong một quan niệm xấu không bao giờ có ích. Nhưng bạn phải tự hỏi, 'Mục tiêu là gì?'

Tại sao từ đầu bạn muốn chỉ trích những quan niệm xấu? Có lẽ, bạn muốn chỉ trích chúng vì bạn tin rằng thế giới sẽ tốt đẹp hơn nếu ít người tin vào chúng. Nói cách khác, bạn tin rằng thế giới sẽ được cải thiện nếu mọi người thay đổi suy nghĩ về một số vấn đề quan trọng.

Nếu mục tiêu thực sự là thay đổi suy nghĩ, tôi không tin việc chỉ trích phe đối lập là phương pháp tốt nhất.

Hầu hết mọi người tranh luận để chiến thắng, không phải để học hỏi. Như Julia Galef nói một cách khéo léo: mọi người thường hành động như lính, không phải như người thám. Những người lính tham gia cuộc tấn công trí tuệ, họ muốn đánh bại những người khác. Chiến thắng là mục tiêu thực tế. Trong khi đó, người thám là những nhà thám hiểm trí tuệ, họ cố gắng khám phá địa hình với những người khác. Sự tò mò là động lực chính.

Nếu bạn muốn mọi người chấp nhận quan điểm của bạn, bạn cần phải hành động như một người thám hiểm hơn là một người lính. Trung tâm của cách tiếp cận này là một câu hỏi mà Tiago Forte đặt ra: 'Bạn sẵn lòng thua cuộc để tiếp tục cuộc trò chuyện không?'

Tử tế trước đã, chuyện đúng sai để tính sau

Nhà văn Nhật Bản tài năng Haruki Murakami đã viết, “Hãy nhớ rằng để tranh luận và chiến thắng, là phá vỡ thực tế của người bạn đang tranh cãi. Thật đau lòng khi mất mát thực tế của mình, vì vậy dù đúng cũng hãy tử tế”.

Khi ở trong thời điểm này, ta dễ quên mục tiêu của mình là kết nối với bên kia, cộng tác với họ, kết bạn và làm cho họ gia nhập vào cộng đồng của ta. Quá chú trọng vào chiến thắng khiến chúng ta quên mất cả việc kết nối. Thật dễ sử dụng năng lượng của bạn để ‘gắn mác’ cho mọi người hơn là làm việc với họ.

'Tử tế' xuất phát từ từ 'họ hàng'. Khi bạn tử tế với ai đó, đó là cách bạn đối xử với họ như gia đình. Đây là một cách tốt để thay đổi suy nghĩ của người khác. Phát triển tình bạn. Chia sẻ bữa ăn. Trao tặng cuốn sách.