Buzz
Sự tồn tại của chúng ta trên đời là một điều bị động; nhưng cách sống như thế nào lại phụ thuộc vào chúng ta, chủ động hay vẫn tiếp tục thụ động? Sống hiện sinh liệu có phải là giải pháp cho những ai muốn chủ động 'nhảy múa' trên cuộc sống này?
Bài 1: Thân thể
Người theo chủ nghĩa hiện sinh tự nhắc nhở rằng hiện tại là khoảng thời gian duy nhất chúng ta thực sự được 'sống', vì vậy chúng ta nên cố gắng sống với nó một cách thân mật, nồng nhiệt (và nếu thành công, chắc chắn không khoe khoang thành quả của mình với thiên hạ trên facebook).
Nghe qua thì phong cách 'sống theo chủ nghĩa hiện sinh' có vẻ khá dễ thực hiện: chủ yếu là biết nhận ra và khai thác tối đa những nguồn vui trong hiện tại. Nhưng hãy cẩn thận, việc 'sống' trong hiện tại đôi khi có thể trở thành gánh nặng. Làm sao thưởng thức khoảnh khắc thoáng qua khi nó có thể bị lu mờ bởi nỗi đau hay sự chán nản, hoặc bị lấp đầy bởi những việc bắt buộc phải làm hay chỉ lặp lại những khoảnh khắc trước đó? Người theo chủ nghĩa hiện sinh sẽ tìm cách làm nhẹ đi những giây phút vô bổ và lặp đi lặp lại mà cuộc đời buộc phải trải qua.
Nói đến điều này, nhà triết học hiện sinh Albert Camus lấy cảm hứng từ câu chuyện dã tràng của Hy Lạp cổ: Sisyphus, một bán thần, chống lại các vị thần khác bằng cách bắt và xích Thần Chết lại, giúp loài người không phải chết nữa. Sau đó, Sisyphus bị các thần khác bắt, Thần Chết được thả, và anh ấy bị trừng phạt một cách sáng tạo: thay vì hình phạt thể xác, Sisyphus bị buộc phải làm một công việc vô nghĩa suốt đời: lăn một cục đá lên đồi, để nó lăn xuống dốc, rồi lại xuống lăn lên và tiếp tục như vậy.
Khó có thể tưởng tượng một đời người bị tạo nên từ những khoảnh khắc vô nghĩa hơn, nhưng Sisyphus trong mắt Camus là hình mẫu hiện sinh, biết cách truyền ý nghĩa vào công việc của mình, không coi đó là sự tra tấn phải cam chịu hay phẫn nộ. Thứ nhất, kế hoạch tạm thời thành công của anh ấy (giúp loài người thoát khỏi cái chết) có ý nghĩa cao cả, không cần ân hận vì đã dẫn đến khổ đau.
Thứ hai, trong khi lăn đá lên đỉnh đồi, phải đổ mồ hôi đến mức khó mà nghĩ về cảnh ngộ hiện tại; dù những khoảnh khắc này của Sisyphus không dễ chịu, nhưng anh ấy chịu được vì không có thời gian và xu hướng suy nghĩ nhiều. Thứ ba, khi đứng trên đỉnh đồi nhìn cục đá lăn xuống, (theo Camus) 'chúng ta thậm chí có thể hình dung Sisyphus có niềm hạnh phúc riêng'. Có thể nói, chủ nghĩa hiện sinh không chỉ hài hòa với tinh thần khắc kỷ (tự do nội tâm chống lại ràng buộc thể xác) mà còn có điểm chung với tinh thần duy mỹ (xem cuộc đời như chuỗi hình ảnh chuyển động không cần đánh giá đạo đức hay tình cảm).
Thời khắc hiện tại dù vui buồn ra sao, làm sao sống chung với nó một cách thoải mái, tự do? Có lẽ mấu chốt là từ bỏ khái niệm thông thường về thời gian, hoặc mở rộng nó theo cách mà triết gia Áo Wittgenstein đã tóm tắt một cách vừa phức tạp vừa đẹp đẽ:
“Nếu chúng ta sống vĩnh cửu với nghĩa vượt thời gian, chứ không phải theo nghĩa sống lâu vô hạn, thì ai sống trong khoảnh khắc hiện tại là người sống vĩnh viễn.”
Nói ngắn gọn hơn Wittgenstein: cách đầu tiên là nhìn thời gian như một cuộc đời thật dài, mục tiêu sống là thọ 90 hay 100 tuổi bằng cách sống thật khỏe, thật cẩn thận (cần nhiều may mắn và di truyền tốt). Cách khác là cách nhìn thời gian của những người muốn sống tỉnh táo trong hiện tại đến mức quan niệm đầu tiên không còn ý nghĩa nữa. Tất nhiên, người theo chủ nghĩa hiện sinh chọn cách nhìn thứ hai.
Thực tế, “sống với khoảnh khắc hiện tại” nghĩa là không bị ám ảnh bởi quá khứ, không ân hận quá mức. Đừng nghĩ đến việc bị xúc phạm hay hành hạ, không cắn rứt lương tâm hay cảm thấy quá tội lỗi. (Như một nhà văn Pháp khác từng nói, rất theo tinh thần chủ nghĩa hiện sinh - đã thú nhận hành động xấu thì không nên áy náy về nó nữa.)
Thứ hai là không bị thôi miên bởi tương lai mờ ảo: đừng hy vọng mù quáng về sự thành công cá nhân hay tiến bộ thế giới luôn phía trước, hoặc (ngược lại nhưng tương tự) đừng tin vội vàng rằng loài người đang chuốc lấy thảm hoạ. Một số triết gia có ảnh hưởng lớn đến chủ nghĩa hiện sinh, như Camus và Nietzsche, muốn quay lại huyền thoại Hy Lạp cổ theo đó Hy Vọng, được coi là món quà của các thần, thực ra là căn bệnh, thậm chí là bệnh nan y vì nó không được thả lỏng vào thế giới như các bệnh khác, mà được giữ và nuôi trong trái tim con người.
Vì sao vậy? Hy vọng là yếu tố định hướng trong cuộc sống, tạo động lực mạnh mẽ để con người sống tiếp và phấn đấu. Nhưng nó cũng ràng buộc, khiến con người làm lơ, bác bỏ khoảnh khắc hiện tại, coi rẻ những trải nghiệm hiện có, hoặc chỉ coi những gì họ có là phương tiện dẫn đến mục đích tốt đẹp hơn trong tương lai.
Thứ ba, không cần quá lo lắng về hậu quả tiềm ẩn của những việc mình làm, đặc biệt là ấn tượng mình để lại cho người khác. Người theo chủ nghĩa hiện sinh cho rằng việc ta bận tâm quá mức về những gì người khác nghĩ về mình (địa vị, năng lực, vẻ bề ngoài, mức độ thành công hay phong cách thời trang, v.v.) phần lớn là vô lý; đại đa số người chỉ quan tâm đến việc của riêng họ, vì vậy họ không để ý đến ta nhiều như ta tưởng. Muốn sống theo chủ nghĩa hiện sinh, ta phải đấu tranh để không lấp đầy thời khắc hiện tại bằng những nỗi sợ hãi vô lý này. (Và người Việt Nam muốn theo thì chắc là phải bớt sĩ diện rất nhiều!)
Thứ tư, việc coi trọng khoảnh khắc hiện tại đòi hỏi ta nói và hành động tự do trong hiện tại, không bị lây nhiễm những thói xấu phổ biến như nói những điều mà ta đoán người khác muốn nghe, theo các “kịch bản” có sẵn. Chủ nghĩa hiện sinh cho rằng nhiều người có thói quen lặp lại và hành động theo những từ ngữ sáo rỗng và ý kiến nhạt nhẽo lưu hành ngoài xã hội mà không có ý nghĩa cá nhân. (Lần này, người Việt Nam phải đấu tranh để sáng tạo hơn trong cách nói và hành vi, và nhất định phải từ bỏ thói quen bám theo đáp án sẵn và bài văn mẫu.)
Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng là không hành động theo những nguyên tắc đạo đức quá cố định, không kính trọng truyền thống vô điều kiện hay phục tùng quyền lực một cách mù quáng. Chủ nghĩa hiện sinh dứt khoát gạt bỏ các đánh giá dựa trên những nguyên tắc được coi là chân lý bất biến. Nhưng điều này không dẫn đến một lối sống phi luân lý. Khác với cái nhìn trắng đen về thế giới, chủ nghĩa hiện sinh khuyến khích chúng ta sử dụng mọi giá trị một cách linh hoạt và tự do, như họa sĩ sử dụng bảng màu đa sắc, để phản ứng với mọi tình huống một cách thích hợp và mới mẻ, không chỉ dựa vào các khuôn mẫu hành vi đã học.
Cameron Shingleton
