Buzz
Quan điểm của Collingwood có thể được hiểu qua những ghi chú nổi bật sau:
- “Quá khứ mà các nhà sử học nghiên cứu không chỉ là một quá khứ đã qua mà còn là một quá khứ vẫn sống động trong hiện tại” - điều này có nghĩa là trong quá trình nghiên cứu các dấu vết (tài liệu và đồ vật) vẫn còn tồn tại, những điều chúng ta hiểu về quá khứ luôn có thể thay đổi.
- “Mọi lịch sử đều là lịch sử của tư tưởng,” có nghĩa là một bằng chứng lịch sử sẽ không mang ý nghĩa nếu không có mục đích đi kèm với nó.
Quá trình suy luận đó yêu cầu một bước nhảy của trí tưởng tượng xuyên thời gian: “Tri thức lịch sử là sự tái hiện trong tâm trí của nhà sử học về tư tưởng của lịch sử mà họ đang nghiên cứu.” Tuy nhiên, những nhà sử học cũng cần nhớ rằng việc kết nối quá khứ và hiện tại là rất quan trọng.
Cuối cùng, “những vấn đề lịch sử thực sự nảy sinh từ những vấn đề thực tiễn. Chúng ta nghiên cứu lịch sử để hiểu rõ hơn tình hình mà chúng ta đang phải đối mặt. Tóm lại, mọi vấn đề nảy sinh từ cuộc sống ‘thực sự’, và để tìm ra giải pháp cho những vấn đề đó, chúng ta cần phải liên kết chúng với lịch sử.”
Từ tham vọng của Collingwood, chúng ta có thể tưởng tượng ra một môn lịch sử vô cùng sôi động, luôn thay đổi, đầy tư duy và có thể ứng dụng ngay trong hiện tại, thay vì phải học những quyển lịch sử khô khan.
Ngày nay, ta có thể nhận thấy tinh thần lịch sử mới qua các nhà sử học nổi tiếng như Jared Diamond, Niall Ferguson, Ian Morris hoặc Yuval Noah Harari... Dù họ nghiên cứu nhiều chủ đề khác nhau về lịch sử, điểm chung của họ là không ngừng đặt câu hỏi, thậm chí đưa ra các giả thuyết trái ngược với 'lịch sử đã được biết' nếu điều đó giúp họ tìm ra manh mối mới.
Ví dụ, Ian Morris - một nhà khảo cổ và sử học, đã chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn rằng: 'Không phải lúc này thì lúc khác bạn cũng sẽ tự hỏi: Tại sao lịch sử lại diễn ra theo hướng này mà không phải là một hướng khác? Tại sao vào năm 1840, tàu Anh bắn hạ tàu Trung Quốc, chứ không phải tàu Trung Quốc tấn công tàu Anh trên sông Thames?' Đây là một câu hỏi ban đầu có vẻ thừa thãi. Có thể bạn nghĩ ngay đến câu trả lời là vì lịch sử đã diễn ra như vậy, vì tàu Anh đã thực sự bắn hạ tàu Trung Quốc vào năm 1840. Tại sao ông lại đặt một câu hỏi dường như ngớ ngẩn như vậy?
Tuy nhiên, Morris đã làm một việc kỳ quặc hơn khi ông bắt đầu cuốn sách của mình (Tại sao phương Tây vượt trội?) bằng một câu chuyện không có thật, viết ngược lại với những gì đã xảy ra. Với vụ bắn tàu năm 1840, ông đã viết ra một câu chuyện thú vị rằng Trung Quốc đã thâu tóm Anh vào giữa thế kỷ 19, viết cách rất thuyết phục. Việc này có thể không được chấp nhận đối với những người luôn tuân theo sự thật lịch sử, nhưng Morris không ngừng tìm kiếm góc nhìn mới, những sự so sánh và các yếu tố quyết định mới cho lịch sử.
Trước Ian Morris, Jared Diamond cũng là một người nổi tiếng với việc 'quay' lại lịch sử. Bạn có thể biết đến cuốn sách 'Súng, vi trùng và thép' của ông, một công trình đồ sộ về lịch sử, đã đoạt giải Pulitzer và nổi tiếng khắp thế giới. Nhưng thú vị là cuốn sách nổi tiếng này bắt đầu từ một câu hỏi không thể đơn giản hơn. Đó là câu hỏi của một người bản xứ ở New Guinea - hòn đảo từ khi được các nhà thám hiểm Tây Ban Nha khám phá đã bị bỏ lại phía sau bởi người da trắng: 'Tại sao người da trắng lại có nhiều hàng hóa như vậy và đem sang New Guinea, trong khi chúng tôi lại không có nhiều hàng hóa của chính mình đến vậy?' - người đó đã hỏi.
Câu hỏi này đã khiến tôi suy nghĩ suốt 25 năm và cuối cùng tôi đã tìm ra câu trả lời trong một cuốn sách. “Lúc đó, tôi không thể trả lời được. Các nhà sử học chuyên nghiệp vẫn đang tranh luận về câu trả lời cho câu hỏi đó, đa phần thậm chí không đặt ra câu hỏi đó nữa” - tôi viết. Bởi vì hầu hết chúng ta đã quen với sự thật rằng phương Tây nổi tiếng về sáng chế và các ngành công nghiệp hiện đại. Chúng ta học về ba cuộc cách mạng công nghiệp ở phương Tây và Tứ đại phát minh của Trung Quốc, nhưng ít ai đặt ra câu hỏi tại sao phương Tây lại vượt trội như vậy? Tại sao thổ dân New Guinea không phát triển như những người da trắng? Có lẽ do bắt đầu với câu hỏi như vậy, độc giả của “Súng, vi trùng và thép” và các tác phẩm sau của tôi sẽ thấy cách tôi luôn đặt ra câu hỏi lớn và nhỏ. Mặc dù quá khứ có vẻ rõ ràng nhưng những người như Jared Diamond hoặc Ian Morris không ngừng đặt câu hỏi. Tại sao lại như vậy chứ không phải như vậy?
Không biết liệu họ có tìm ra được câu trả lời cho tất cả những câu hỏi trên không, bởi vì dù có câu trả lời, chúng ta biết lịch sử luôn thay đổi và sẽ luôn có câu trả lời tốt hơn, nhưng độc giả nhận ra rằng nhờ những câu hỏi và ý nghĩ táo bạo như vậy, chúng ta có thể ‘hiểu’ và học hỏi từ lịch sử nhiều hơn, không chỉ đơn giản là ‘biết’.
Trong thời đại mà bạn có thể tra cứu các tài liệu lịch sử một cách dễ dàng trên Internet, việc ‘cắt dán’ lịch sử sẽ phơi bày những hạn chế và nguy hiểm. Khi thiếu đi kỹ năng phản biện và sự nghi ngờ cần thiết, chúng ta sẽ khó phân biệt được lịch sử đáng tin cậy và lịch sử dối trá. Collingwood đã viết về ý tưởng của mình gần một thế kỷ trước, lâu trước khi công nghệ tạo ra sự hỗn loạn thông tin như hiện nay, và thời gian đã chứng minh tham vọng của ông về một thời đại mới của lịch sử là một tham vọng tuyệt vời.
Thanh Trần
