Buzz
Giống như một quốc gia tự chủ với lãnh thổ bao phủ bên trên, trí não của chúng ta cũng tự động tạo ra các vùng kín tưởng tượng. Nó tuyên bố sở hữu một không gian mở ra ngoài làn da.
Chắc chắn bạn đã trải qua những trường hợp mà không gian riêng tư của bạn bị xâm phạm: bố mẹ đột ngột mở cửa vào phòng mà không gõ cửa, đứng trên xe buýt khi giờ cao điểm, hoặc một người lạ tiếp cận bạn ở quán ăn với rổ kẹo cao su trên tay...
Nhưng cảm giác về không gian riêng tư còn nhạy cảm hơn, đến mức, vô thức của bạn có thể mơ hồ cảm nhận những lúc nó bị vi phạm.
Hãy nhớ lại thời học trò, bạn đã nhận biết được khi nào một giám thị đang tiến lại gần bạn trong phòng thi. Trong bài kiểm tra văn, khi bạn đang viết mạch lạc, giáo viên đến phía sau và đọc trộm bài của bạn. Lúc ấy, bạn tự nhiên cảm thấy lúng túng và không biết làm gì tiếp theo.
Và cảm nhận về sự riêng tư ấy theo chúng ta lớn lên, giúp bạn nhận biết khi có người nhìn điện thoại của mình trong thang máy, khi có ai đó ở phòng tập gym quan sát bạn, và một lần nữa, khi sếp của bạn đang theo dõi bạn làm việc từ phía sau.
'Sự hiểu biết vô thức của chúng ta về không gian cá nhân không chỉ là cách chúng ta tự bảo vệ bản thân. Mà còn là yếu tố quan trọng định hình hành vi và cách chúng ta đánh giá người khác,' tiến sĩ tâm lý học Michael Graziano, giáo sư thần kinh học tại Đại học Princeton, chia sẻ.
Nhưng không gian riêng tư là gì? Tại sao chúng ta cảm thấy cần nó? Và những ranh giới riêng tư của bạn mà người khác cũng phải tôn trọng?
'Bong bóng' riêng tư được tạo ra bởi trí não
Cơ thể chúng ta có ranh giới rõ ràng, phân chia giữa bên trong là của chúng ta và bên ngoài là không phải. Đó chính là da của bạn.
Giống như một quốc gia có lãnh thổ chủ quyền, phần trên của không gian, trí não của chúng ta cũng tạo ra những vùng kín, mở rộng sự sở hữu ra phía ngoài làn da.
Bạn không cần phải chờ đợi để cảm nhận sự xâm phạm vào chủ quyền của bạn. Chỉ cần cảm giác có ai đó gần, một vật thể tiến lại, thậm chí chỉ một cái nhìn. Vậy cảm giác về không gian riêng tư đó đến từ đâu?
Trong cuốn sách 'Khoảng Cách Giữa Chúng Ta', giáo sư Michael Graziano chỉ ra hai phần não chịu trách nhiệm về việc mở rộng chủ quyền ra ngoài. Đó là vỏ não trên, xử lý thông tin cảm giác và vỏ não dưới, quản lý các cử động.
'Các khu vực này của não chứa tế bào thần kinh, khi được kích hoạt, chúng sẽ cảnh báo liệu có nguy cơ gần kề hay không. Nếu có, hai khu vực này sẽ kích thích bạn phản ứng, như nhìn nhẹ nhàng, rời bỏ hay tránh xa mối đe dọa', giáo sư Graziano viết.
'Tôi gọi chúng là các tế bào thần kinh 'bóng bóng'. Chúng điều chỉnh thị giác, thính giác và xúc giác của bạn để xây dựng một bản đồ không gian đa giác, giúp bạn tạo ra một vùng an toàn quanh cơ thể'.
Sau đó, não bộ tiếp tục xử lý thông tin về bóng bóng này theo hai cách:
- Phân biệt các điểm mốc bên ngoài, như hình dạng của phòng hoặc vị trí của những chiếc ghế xung quanh bàn.
- Xác định vị trí của đồ vật hoặc con người trong không gian an toàn này, bằng giác quan thứ sáu gọi là proprioception.
Proprioception là sự kết hợp từ 'proprius' trong tiếng Latin nghĩa là 'cá nhân' và 'capion' nghĩa là 'nắm bắt'. Hiện tại, tiếng Việt chưa có một từ cụ thể dịch sát nghĩa 'proprioception'. Nhưng tôi sẽ giải thích ý tưởng này cho bạn qua một thí nghiệm:
Đầu tiên, bạn đặt một cốc nước trước mặt. Sau đó, bạn chạm vào thành cốc với tay một vài lần với mắt mở. Bây giờ, nhắm mắt lại.
Nếu tôi yêu cầu bạn chạm vào thành cốc khi bạn nhắm mắt, có thể bạn vẫn có thể làm được. Điều này bởi khi chúng ta nhắm mắt, cảm giác về thế giới và về vị trí của cơ thể trong không gian vẫn không mất đi.
Một cảm giác vô hình vẫn còn định vị tay của bạn đang ở đâu và cốc đang ở đâu. Cảm giác này gọi là proprioception, giúp bạn nhận biết vị trí của cơ thể trong không gian.
Proprioception cho bạn biết cốc cà phê đặt ở đâu trên bàn, sau đó, bạn có thể với lấy nó mà không cần nhìn. Nó giúp bạn vô thức đo được vị trí của đũa so với miệng khi ăn, để bạn không cần phải lo đũa sẽ chọc vào miệng. Nếu không có giác quan này, bạn sẽ 'lạc lối' đúng nghĩa đen trong thế giới của mình.
Tuy nhiên, điều đặc biệt về proprioception, nó có thể hoạt động trước cả thị giác và thính giác. Nó giúp bạn nhận ra ai đó đang đến gần, xâm phạm không gian riêng của bạn. Thậm chí nó còn cho bạn biết đó là một người lạ hay một người quen, trước khi bạn nhìn thấy hoặc nghe giọng nó.
Tóm lại, với vỏ não đỉnh và vỏ não tiền vận động, cùng proprioception, não của bạn tạo ra không gian bạn kiểm soát không chỉ bằng ý thức mà cả vô thức. Đó là không gian bạn tuyên bố chủ quyền, nhận thức về sự xâm phạm. Đây là không gian riêng tư của bạn.
Bốn cấp độ không gian riêng của con người
Ví dụ, bạn đứng trong một bữa tiệc, có người lạ tiếp cận. Mặc dù lý trí nói rằng một Homo Sapien mặc vest đen và cà vạt ở thế kỷ 21 sẽ không đập đầu bạn, não vẫn chuẩn bị cho một kịch bản có thể xảy ra.
Chúng ta được truyền bản năng này từ tổ tiên, thậm chí là những tổ tiên xa xôi trên nhánh cây tiến hóa cùng các loài bò sát, chim chóc và động vật có vú. Điều này đã được xác nhận từ thập kỷ 1950, bởi nhà sinh vật học người Thụy Sĩ Heini Hediger khi quan sát động vật trong sở thú Zurich.
Hediger nhận ra rằng các loài động vật chỉ cảm thấy thoải mái khi không gian môi trường sống của chúng đủ rộng để tạo ra một vùng an toàn với con vật khác ở gần. Khoảng cách này thậm chí còn được xác định rõ bên ngoài tự nhiên. Ví dụ, khi một con linh dương nhìn thấy một con sư tử, nó không chạy ngay mà cố gắng đánh giá tình hình. Sau đó, nó sẽ di chuyển ra xa một khoảng và duy trì khoảng cách an toàn với con sư tử.
Thay vào đó, con vật dường như đang tính toán một cách hình học. Con linh dương sẽ duy trì bình tĩnh cho đến khi nhận ra con sư tử tiếp cận. Sau đó, nó sẽ nhảy ra xa và giữ khoảng cách an toàn với con sư tử.
Hediger thực hiện thí nghiệm với nhiều loài động vật để xác định khoảng cách an toàn của chúng. Ông sử dụng một dây đo (hoặc thậm chí một rổ kẹo cao su) và tiếp cận các con linh dương đang ăn cỏ. Khi chúng nhảy đi, Hediger đo độ dài khoảng cách mà mình tiếp cận được. Sau đó, ông tính toán và lấy trung bình các con số này để có được kết quả cuối cùng.
Ông nhận ra rằng các loài động vật lớn hơn thường có vùng an toàn lớn hơn. Ví dụ, một con thằn lằn có khoảng cách an toàn khoảng vài mét, trong khi một con cá sấu có thể lên đến 50 mét.
Các loài động vật đã được thuần hóa như gia súc, gia cầm có vùng an toàn nhỏ hơn. Bởi vì chúng quá quen thuộc với con người, khoảng cách an toàn thường không quá 1 mét.
Công trình của Heini Hediger sau đó thu hút sự quan tâm của nhà tâm lý học Mỹ Edward Hall. Hall cho rằng con người cũng có bản năng xác định các khoảng cách an toàn tương tự như các loài động vật. Chúng ta đã tự thuần hóa lẫn nhau để cảm thấy thoải mái hơn với người lạ hơn là với một con sư tử.
Với sự hiện diện của luật pháp, đạo đức và sự tôn trọng, bây giờ chúng ta cho phép người lạ tiếp cận, tùy thuộc vào hoàn cảnh. Khoảng cách này có thể giảm xuống chỉ vài mét hoặc vài chục cm, tương tự như các loài động vật đã được thuần hóa.
Nhưng con số chính xác đó là bao nhiêu? Hall bây giờ muốn tái hiện thí nghiệm của Heini Hediger để tìm câu trả lời. Ông đã chọn một số cặp tình nguyện viên, bao gồm bạn bè, người thân hoặc người lạ, yêu cầu họ tiến lại gần nhau cho đến khi cảm thấy không thoải mái.
Bằng cách thực hiện thí nghiệm này nhiều lần, Hall đã xác định được 4 cấp độ khoảng không an toàn ở con người. Ông mô tả chúng trong cuốn sách 'The Hidden Dimension' vào năm 1966. Cho đến ngày nay, sau nhiều nghiên cứu và thí nghiệm lặp lại, cộng đồng khoa học vẫn chấp nhận mô hình 4 cấp độ của Hall:
Tất nhiên, những con số này chỉ là trung bình. Đối với từng người, nó có thể thay đổi theo giới tính, kinh nghiệm sống, văn hóa và tính cách. Hall đã gợi ý rằng, người Ả Rập thường có không gian cá nhân ở cấp độ 2 nhỏ hơn. Họ có thể đứng gần nhau để trò chuyện, trong khi người Anh thì không.
Các nghiên cứu cho thấy những người hướng nội, có khả năng phản ứng cảm xúc cao hoặc mắc rối lo âu thường mở rộng không gian an toàn của họ. Ngược lại, những người hướng ngoại, tự tin và quyết đoán thường thu hẹp không gian mà không nhận ra rằng hành động của họ có thể làm người khác không thoải mái.
Đối lập tương tự cũng tồn tại giữa nam và nữ. Phụ nữ thường mở rộng không gian cá nhân khi gặp một người đàn ông tiếp cận. Theo nghiên cứu hành vi, phụ nữ thường bảo vệ không gian bên cạnh mình, trong khi đàn ông thường bảo vệ không gian phía trước. Điều này giải thích tại sao bạn muốn ngồi cạnh cô ấy trong cuộc hẹn đầu tiên, nhưng cô ấy sẽ cảm thấy thoải mái hơn nếu hai người ngồi đối diện nhau.
Tuy nhiên, một điều gần như đúng với tất cả mọi người là cảm xúc sẽ chi phối cách chúng ta nhận thức về không gian cá nhân này. Khi chúng ta lo lắng và căng thẳng, chúng ta cần mở rộng không gian an toàn. Khi chúng ta vui vẻ, đặc biệt là khi có dopamin tiết ra, chúng ta có xu hướng thu hẹp không gian an toàn để chia sẻ với mọi người.
'Hãy tưởng tượng những bong bóng cá nhân này như là một nút điều chỉnh âm lượng', Giáo sư Graziano nói. 'Khi cảm xúc tăng lên, không gian cá nhân của bạn sẽ mở rộng ra nhiều hơn. Khi cảm xúc trở nên yếu, không gian cá nhân sẽ thu hẹp lại'.
Bảo vệ không gian riêng của mình và tôn trọng không gian riêng của người khác là quan trọng.
Bây giờ, khi đã hiểu biết về không gian riêng tư, bạn có thể kiểm soát hành vi của mình bằng trực giác và lý trí.
Ví dụ, nếu một cô gái đã vui vẻ nhảy cùng bạn trong buổi tiệc hôm qua, không có nghĩa là cô ấy sẽ thoải mái nếu bạn tiếp cận gần hơn 45 cm vào ngày hôm sau. Bạn nhớ hiệu ứng dopamin có thể thu hẹp vùng an toàn chứ?
Tương tự, đừng bao giờ tiến quá gần một người lạ nếu bạn muốn tôn trọng không gian riêng của họ. Ví dụ, bà bán kẹo cao su có thể tăng doanh số bằng cách giữ khoảng cách 1,2 mét với khách hàng tiềm năng.
Nhưng nếu ai đó cố ý xâm phạm không gian riêng của bạn thì sao? Trong một số trường hợp, việc bảo vệ không gian của bạn là không thể. Dưới đây là một số chiến lược bạn có thể sử dụng theo những nhà nghiên cứu tâm lý:
Ngôn ngữ cơ thể: Sử dụng ngôn ngữ cơ thể để cảnh báo người khác biết họ đã tiến quá gần. Một cái lùi lại, một buổi nhún người ra sau hoặc thậm chí là bước lùi lại có thể giúp bạn ngăn chặn sự xâm phạm trước khi nó xảy ra.
Ví dụ, nếu ai đó muốn ôm hoặc hôn má bạn mà bạn không muốn, hãy đưa tay ra để giữ họ ở khoảng cách an toàn.
Nếu bạn cảm thấy một người hàng xóm hoặc đồng nghiệp tiếp cận bạn quá gần, hãy thử đứng nói chuyện với họ ở nơi có rào cản như hộp thư hoặc ghế văn phòng để giữ khoảng cách xã hội (cấp độ 3).
'Thường bạn có thể tránh sự chạm vào hoặc gần gũi không mong muốn bằng cách nói 'Lùi lại!' bằng ngôn ngữ cơ thể của mình', Jane Adams, Tiến sĩ, một nhà tâm lý học và tác giả của cuốn 'Các vấn đề về ranh giới' cho biết.
Lên tiếng một cách lịch sự: Nếu bạn cảm thấy khó chịu vì ai đó không hiểu biết về không gian riêng, và họ thậm chí không hiểu ngôn ngữ cơ thể của bạn, thì bạn có thể lên tiếng một cách lịch sự.
Tanya Menon, Tiến sĩ, một nhà tâm lý học và giáo sư tại Đại học Bang Ohio, gợi ý rằng bạn có thể lên tiếng một cách lịch sự. 'Bạn có thể nói điều gì đó như 'Tôi sợ vi khuẩn'', Tiến sĩ Menon gợi ý trong trường hợp ai đó muốn cầm tay bạn mà bạn không muốn.
Tương tự, nếu bạn cảm thấy giám thị đứng quá gần trong phòng thi khiến bạn không thể làm bài, hãy lên tiếng một cách chân thành rằng bạn cần không gian để suy nghĩ.
Đôi khi bạn phải thỏa hiệp: Trong một số trường hợp, việc xâm phạm không gian riêng của bạn là không cố ý, không liên quan đến tình dục mà chỉ là sự khác biệt văn hóa.
Trong những tình huống đó, bạn có thể nghĩ về một câu thần chú để giữ bình tĩnh hoặc nhắc nhở bản thân rằng sự tiếp xúc đó là vô hại và chỉ là tương tác văn hóa trong thời gian ngắn.
Trong trường hợp không thể tránh được sự xâm phạm: Trong những chuyến xe buýt hoặc thang máy vào giờ cao điểm, bạn không thể giữ được khoảng cách thân mật dưới 45 cm của mình. Tiến sĩ Adams gợi ý một cách để chấp nhận vấn đề này một cách dễ dàng hơn, đó là hãy tưởng tượng mình đang ở trong một bong bóng, điều này có thể giúp bạn bình tĩnh và cảm thấy an toàn hơn.
Một chiến thuật khác là giả vờ rằng những người xung quanh bạn chỉ là những đồ vật vô tri vô giác, như tường hoặc cây cối, điều này cũng có thể làm giảm bớt lo lắng về việc người lạ đến quá gần.
Khi bạn cần phản ứng mạnh mẽ? Đó là khi bạn nhận thấy không gian riêng của mình đang bị xâm phạm một cách vô lý. Ví dụ, khi một đồng nghiệp khác giới cố tình đến massage vai cho bạn trong khi bạn không hề yêu cầu. Một người đứng quá gần bạn trên xe buýt dù có nhiều ghế trống hoặc có ai đó đi theo bạn dù vẫn giữ khoảng cách trên 3,6 mét đều là điều khó hiểu.
'Nếu bạn không hài lòng với sự động chạm hoặc khoảng cách gần gũi của ai đó, bạn có thể yêu cầu họ lùi lại', Tiến sĩ Adams cho biết. Hãy phản ứng mạnh mẽ, thậm chí kêu gọi sự trợ giúp của người khác, trong trường hợp bạn cảm thấy bị tấn công rõ ràng vào không gian mà mình có quyền sở hữu.
Tham khảo Theatlantic, Prevention, Aeon, Wsj, Nature, Bustle
